Монгол нутагт оршин суусан элдэв аймаг, бүр МЭӨ хоёрдугаар мянган жилийн үед Хятад оронтой хэлхээ холбоотой байсан тухай товч мэдээ Хятад сурвалж бичигт бий. Их гүйцэд мэдээ гарах болсон нь МЭӨ 4-3 дугаар зууны үе бөгөөд тэр үед Хятадын хойд хязгаарт Хүннү, Дунху гэдэг аймгийн хоёр холбоо бүрэлджээ.
Сүмбэ /Сяньби/ Улс
Хүн улс болон хүнчүүдийн улс төрийн чадамжийг өвлөн тодорсон дараагийн нэгэн хаант улс нь Сяньби улс юм. Сяньби аймгийн нэгэн цэргийн зүтгэлтэн Тулухоугийн хүү Таншихуай сяньби нарын аймгийн холбоодыг нэгтгэн 150 онд хаан ширээг цогцолсноос эхлэн энэ улс 100 орчим жил Төв Азийг эрхшээсэн байна.
Жужан буюу Нирун Улс
Хүн, сүмбэ нарын шууд залгамж болсон Жужан улс 330-аад оны орчим анх эмхлэгдсэн гэж үздэг. Гэвч 402 онд ширээнд суусан Шэлүнь буюу Жарун бол Нирун улсыг хүчирхэгжүүлсэн эзэн хаан юм.
Кидан Улс
Киданыг Лууха (Ляохэ) голын баруун талаар нутагласан сяньби нарын тасархай гэх бөгөөд монгол лугаа нэгэн удамтай гэж тогтоожээ. 388 оноос Кидан нар Муюн,Тоба Вэй улсын цэрэгт цохигдон зүүнш нүүж, Кумоси ба Кидан гэж хуваагдав. VIII зууны сүүлчээс Кидан аймгийн дотор Елюй буюу Илү хэмээх овог цолгорон гарч, төр ёсыг байгуулжээ.
Хамаг Монгол Улс
X зуун буюу Кидан улс ид хүчирхэгжиж байсан үед одоогийн монгол улсын нутагт оршиж байсан нэгэн монгол аймгийн холбоодыг Киданы сурвалж бичигт "Мынгули улс" гэж тэмдэглэсэн байна.
Их Монгол Улс ба Монголын Эзэнт Гүрэн
Монгол аймгуудын хооронд байнга явагдаж байсан өшөө хорсол авахын төлөөх тэмцэл нь түүнийг өөрийн бүхий л хүч чадлаа дайчлан улс орноо нэгтгэхэд чухал түлхэц болсон. Тухайлбал, Амбагай хаан: “Би Татар аймагт баригдав. Таван хурууны хумсыг тамтартал, арваг хуруугаа барагдтал миний өшөөг авахыг оролдогтун” гэж хэлж, байхад Өэлүн эх: “Та нар нэг эцгийн хөвгүүд байтал юунд тэгж маргалдана! Одоо сүүдрээс өөр нөхөргүй, сүүлнээс өөр ташуургүй байгаагаа мэдэх биз. Ийм бол бид тайчууд нараас яаж өшөөгөө авч чадна” гэж сургамжилдаг билээ.
XI –XIII Зууны Монгол Орон
Х-ХII зууны эхэн үед монгол нутагт монгол, түрэг угсааны олон ханлиг аймгууд хятадын Цагаан хэрэмнээс Байгаль нуур хүртэлх өргөн уудам нутагт нутаглаж, аж ахуйн болоод нийгмийн хөгжлийн төвшингөөрөө жигдгүй байв. Тал хээрийн малчин аймгууд нь түрүү феодалын улсын шинжтэй байсан бол ой тайга хязгаараар нутагладаг овог аймгуудад овгийн байгуулал зонхилж байлаа. Энэ үеийг түүхчид Ханлиг улсын үе хэмээн нэрлэдэг. Энэ үед Хамаг монгол улс, Хэрэйд ханлиг, Найманы ханлиг, Мэргэдийн ханлиг, Татар, Урианхай, Хонгирад, Барга, Буриад, Хорь-түмэд, Соён зэрэг ханлиг аймгууд тус тус биеэ дааж янз бүрийн нутагт салангид тусгаар оршин амьдрах болсон байв.
Доктор (Ph.D), профессор С.Цолмон
Алтан Ордны улс
Монгол хаад мөнгөний бодлогод онцгой анхаарал тавьж зоос цутгах газруудыг зохион байгуулалтад оруулж, тодорхой хэдэн хотуудад төвлөрүүлэн хяналтдаа барьж байсан нь археологийн судалгаагаар олноор олдсон их хаадын тамга бүхий алт мөнгөн зоос гэрчилнэ.
Их Юан Улс
Мөнх хааныг таалал төгссөний дараа түүний хоёр дүү Хубилай, Аригбөх нар хоёул өөрсдийгөө хаанд өргөмжилж, харилцан тэмцэлдэв. Энэ тэмцэлд Хубилай ялж, Монголын эзэнт гүрний хаан ширээг 1260 онд эзэлжээ. Түүний хувьд алтан ургийн бусад хан хөвгүүд ноцтой заналхийлж байсан учир Хархүрэм хотыг орхин цагаан хэрэмийн дотор шинэ нийслэл байгуулж, улсынхаа нэрийг ч “Их Юан” хэмээн зарласнаар Монголын эзэнт гүрний түүхэнд нэгэн шинэ хуудас нээгджээ.
Эл Хант Улс
Персээр төвлөн байгуулагдсан монголын анхны бие даасан энэ хаант улсыг Чингис хааны ач бөгөөд Толуйн III хүү Хүлэг /Хүлэгү, Хулагу/ байгуулжээ.
Нэгдүгээр бүлэг - Цагадайн Улс Байгуулагдсан нь
Цагадайн Улс
Их Монгол улс байгуулагдах үед түүний өрнө этгээдэд хоёр хүчирхэг улс оршиж байв. Нэг нь Хорезмын (Сартуулын) хаант улс, нөгөөх нь Хар Кидан (Баруун Ляо) улс. Эдгээр улсуудын газар нутаг дээр Цагадайн улс зонхилон байгуулагдсан билээ.
Хорезмын хаант улсын үндэслэгч Астыз (1127-1156) хэмээн судлаачид үздэг. Хорезм нь Дорнод Сельжук улсын султан Санжарын хараат байв. Гэвч Арал болон Каспийн тэнгис орчмын нүүдэлчин аймгуудыг Астыз захиргаандаа оруулан эзэмшил газраа үлэмж тэлж биеэ даасан улсын үндэс суурийг тавьжээ.
Хоёрдугаар бүлэг - Цагадайн Улсын Хөгжил Цэцэглэлт
Цагадайн Улс
Цагадай 1227 онд эзэмшил нутагтаа очсоныхоо дараа өөрийн ордуудыг байгуулжээ. Цагадайн зуны орд нь Алмалиг хотын хаяанд Или голын хөндийд Куяш (Нар) нэрт газар байжээ. Өвлийн орд нь Или голын эрэгт Мераурик-Ила нэрт газар байжээ. Зуны орд Куяшийн ойролцоо Кутлуг (Жаргалан) нэртэй хот Цагадай байгуулжээ.
Гуравдугаар бүлэг - Цагадайн Улсын Задрал
Цагадайн Улс
ХIII зууны II хагаст Их Монгол улс задралын шатандаа оржээ. Энэ байдал Мөнх хаан нас барсны дараа улам ноцтой болж Хубилай Юань улсыг үндэслэн байгуулснаар Монголын эзэнт гүрэн задарч эхлээд тус тусдаа бие даасан хэд хэдэн улс болж хуваагдах тийшээ ханджээ. Монголын эзэнт гүрэн ийнхүү улс төрийн хямралд орж, алтан ургийнхны дотор хаан ширээ, эрх ямба булаацалдсан тэмцэл урьд урьдынхаас улам хурцаджээ. Ингэж Чингисийн үүсгэн байгуулсан Их Монгол улсын тусгаар тогнолд аюул учирч эхэлсэн байна.
Цагадайн Улсын Хаад & Эх Сурвалж
Цагадайн Улс
1. Цагадай (1227-1242)
2. Хархүлэг (1242-1246)
3. Есөнмөнх (1246-1252)
4. Эргэнэ хатан (1252-1261)
5. Алгуй (1261-1266)
ХIV-ХVII Зууны Монгол Орон
Чингис хааны байгуулсан эзэнт гүрэн түүнийг залгамжлагчдын үед газар нутгаа тэлж, дэлхийн хамгийн том эзэнт гүрэн байгуулав. Чингис хааны дараа хаан ор суусан Өгэдэй хааны (1229-1241) үед Орос, Зүүн европыг байлдан дагуулах аяныг Бат хаан удирдан Алтан ордны улсыг байгуулж, мөн умард хятадын Алтан улсыг 1234 онд эзлэн авчээ. Гүег хаан (1246-1248), Мөнх хааны үед (1251-1259) дундад, дорнод хятадын Сүн улсыг эзлэн авах хоёр их дайныг хийжээ. Энэхүү аян дайныг Мөнх хааны дүү Хүлэгү, Хубилай нар удирджээ. Хүлэгү Халифтыг эзлэн улмаар баруун Азийг байлдан дагуулж Персэд Ил хаадын улсыг байгуулав.
Монгол Улс
Монгол Улс нь Хүн, Сяньби, Жужан тэр байтгугай Чингис хааны Их Монгол улсаас нэг онцлог ялгаатай байсан нь өрнө, умар талдаа монголын алтан ургийн хаадын эзэгнэл нутгаар хиллэж байсанд оршино.
Зүүнгар Улс
1671 онд Хотогчин Эрдэнэ Баатархунтайжийн VI хүү Галдан, ойрадын чуулганы эзэн болж, хунтайжийн зэрэг залгалаа. Галдан чуулганы дотоод самууныг эцэслэн дараад, хоёр удаагийн хууль цаазаар засаг захиргааны шинэчлэл хийжээ. Энэ шинэчлэлээр ойрадын чуулган отгийн хуваарьд орж, их бага хунтайж, тайш, аймгийн даргын цол, тушаалыг устгаж, отог захирах зайсан гэдэг албан тушаалтныг бий болгожээ. Үүний үр дүнд чуулган хэмээх нэр томъёо устаж, Зүүнгар улс үндсэндээ буй болов.
XVII - XIX Зууны Монгол Орон
XVII зууны эхээр хүчирхэгжин хятадын Мин улсыг түлхэн унагааж Бээжинг нийслэл болгон төвлөрч улсаа Манж чин улс хэмээн нэрлэсэн тунгус овгийн нүүдэлчид түүхийн тавцанаа 267 жил оршин тогтносон юм. Монголоор манж нарын гарлыг хамниган хэмээн нэрлэдэг. Манж нарын анхны удирдагч нь Нурхач бөгөөд 1599 онд хаан болж монголоос бичиг үсэг авч төрийн бичиг болгожээ. 1624 онд Хянганы нуруугаар нутагладаг Хорчин монголчуудыг эзлэн Манжийн эзэнт гүрний суурийг тавьжээ.
1911-1915
Тусгаар Улс байглуулахын төлөө тэмцэл ба автономи
Мөхөж байсан Манж Чин улсыг хуваан хагас колони хараат орон болгосон том гүрнүүд, манжийн хаанчлал халагдаж, ерөнхийлөгчийн засаглалтай Бүгд найрамдах Дундад Иргэн улс 1911 оны арван хоёрдугаар сард байгуулагдсаны дараа ч нөлөөний хүрээгээ өргөтгөхийн төлөө өрсөлдсөөр байлаа. Буриад монголыг өөртөө нэгтгээд, тариачдаа суурьшуулан Манж Чин улстай хаяа нийлэн хиллэх болсон Орос улс 1907, 1910 онд Гадаад монгол дахь "тусгай эрх ашгаа" Япон улсаар зөвшөөрүүлэн байр сууриа бэхжүүлж, улмаар Урианхайн хязгаарыг авахаар тэмүүлж байв. Гэвч Япон, АНУ, Герман зэрэг орнууд мөн монголын газар нутаг, худалдааны боломжийг судлан, хятадын худалдаачдаар зуучлуулан бараагаа борлуулж, оросуудыг шахаж, алт нүүрсний уурхай байгуулах боллоо.
1921-1989
1921 оны хувьсгал ба коминтерн
1911 оны үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал ба 1921 оны үндэсний ардчилсан хувьсгалын үзэл санаа, түүний өөрчлөлт хувьсал, улс төрийн үйл явц төрийн болон хувьсгалын туг далбаанд хэрхэн туссан тухай асуудлыг хөндлөө. Хүн төрөлхтен эрт цагаас шүтэн биширдэг зүйлсээ сүлд, туг далбаандаа шингээн дээдэлж, аз хийморь амжилтаа даатгаж иржээ. Аливаа төр улс тусгаар тогтнол эрх чөлөөнийхөө бэлгэдэл болгосон, өөрийн онцлогоо тусгасан туг далбаатай байдаг.
1989 оноос эдүгээ хүртэл
Монголын Социализмын мухардал ба нийгмийн ардчилсан өөрчлөлт
Дэлхийн II дайны дараа Европ, Азийн хэд хэдэн орон социализмыг сонгож, олонхи орон колониос ангижирлаа. Социализм дэлхийд ялах нь маргаангүй мэт санагдаж байсан энэ үед Монголд И.В.Сталин, Х.Чойбалсан нарыг тахин шүтэх явдал асар хүчтэй болж байв. Сталины бичсэнийг бурхны ном адил үсэгчлэн цээжлүүлж байлаа. Хүүхэддээ Мэлс, Мэлсчой болон Ким гэх мэт нэр өгөх болсон.(Маркс,Энгельс,Ленин,Сталин,Чойбалсан) 1950-аад эхээр Сталин,Чойбалсан нар таалал төгссөний дараа нэг хүнийг тахин шүтэх тогтолцоог шүүмжилсэн. Гэвч МАХН-ын дээд удирдлагын эрх мэдэл Чойбалсанг залгамжлагч Ю.Цэдэнбалын үед улам нэмэгдэж, нам төвтэй төрийн тогтолцоо тогтож, захиргаадал газар авав.
No comments:
Post a Comment