Байгаль эх хvн бvрт сайхан царай, гоолиг бие заяадаггvй ч гэлээ аль ч насны хvн хvнд сайхан, нvдэнд дулаан харагдаж явж болдог. Хvн бvхэн сэтгэл єєдрєг, цовоо сэргэлэн, эрvvл энх, зvс царай тєгєлдєр явахыг эрхэмлэдэг.
Ялангуяа бvсгvй хvний гоо сайхныг хvсэх хvслэн барагдашгvй олон. Хvн бvр єчнєєн дутагдлаа сайхан болгохын хvслэнд автаж энэ нь хэрэгцээ нь болж байдаг. Vнэндээ бvсгvй хvн гадаад vзэмжээ яаж ч єєрчилж болдог. Энэ удаа биологийн идэвхт цэг амьдралын эрчим хvч урсч явдаг сувгийн тухай дурьдах гэсэн юм. Дорно дахины буюу Солонгосын гvн ухаантан мэргэдийн эрт дээр vеэс мэдэж байсан зvйл нь биднийг ертєнцийг vзэх vзэлдээ эргэлт хийж, єнгєрvvлсэн амьдралаа эргэн харахыг сануулж байна. Ингээд эрт дээр уеэс нээж уламжлуулсан гайхамшигт ертєн рvv орж єєрсдийн бие дээр туршиж vзэцгээе.
1. Хэрвээ та тарган бол
Таргалах, турах тухай маш их ярьж бичдэг. Танд нууцалж хэлэхэд, хамгийн тохиромжтой жин нь таны сэтгэлд таалагдаж байгаа эсэхэд л юм. Хэрвээ та бvгдэд таалагдах гэвэл арга чарга хайхаас єєр сонголт байхгvй. Юуны ємнє илvvдэл жингээ хасъя гэвэл хоолныхоо дэглэмийг сахих хэрэгтэй болно. Энэ бол онцгой чухал асуудал юм. Оройн 18 цагаас хойш хоол идэхгvй байхыг оролдоод vз. Жин чинь хасагдаж эхлэх нь мэдэгдэнэ. Vvнтэй зэрэгцээд хєнгєн маягийн дасгал хийх хэрэгтэй болно.
Дасгал 1.
Хоёр гарын долоовор хуруугаа бие биеэс нь дэгээдэн барьж хоёр тийш нь татах зуураа гэдсээ татаж амьсгалаа зєєлєн авч, хуруугаа сулруулахдаа амьсгалаа гарга.Энэ дасгалыг 10 дахин хийгээрэй
Дасгал 2.
Дээшээ харж хэвтээд хєл, их биеэ дээш єргєн хоёр гараа сунган татах мэтээр зургаан секунд орчим буюу зургаа тоолох дотор барих. Дасгалыг гурван удаа давтаж хийнэ.
Дасгал 3.
80 см урттай модыг хоёр алганыхаа дуңд барьж тонгойхдоо баруун гарын vзvvрийг зvvн хєлийн vзvvрт хvртэл мушгин бєхий. Євдгєє нугалж болохгvй. Мєн нєгєє тийш ээлжлэн тонгой. 10 дахин давтан хийх ёстой. Энэ дасгалыг єглєє орой хоёрт хийж байх хэрэгтэй.
САЙХАН VС БОЛ БVСГVЙ ХVНИЙ ГОЛ БАХАРХАЛ ЮМ
Сайхан vстэй болох гэж vсчинд хэдэн цагаар суух, vс унаж, хугарах гэх мэтчилэн зовлон их. Гэвч тєрєлхийн сайхан vсийг юугаар ч орлуулж чадахгvй. Сайхан vстэй байна гэдэг амьдралын чадавхи сайтай байгаагийн шинж юм. Дорнын анагаах ухаанд vсний байдал нь бєєрний vйл ажиллагаанаас болно гэж vздэг.
Дасгал 1.
Алганыхаа ар талын голоор доод талд нь орших цэг дээр бєєрєнхий шарик юмуу хушган самар тавьж нєгєє гарынхаа алгаар тойрог хэлбэрээр єнхрvvлж нух. Энэ дасгалыг єдєрт гурван удаа хоёр минутаар хийнэ.
Дасгал 2.
Гарын хуруунуудаа аль болохоор их сарвайлгаж толгойн цэгvvдээ зулайнаас чих хvртэл массажла. Дараа нь чихээ хvчтэй vр.
НVД САЛГАМГVЙ XAPЦ ГЭЖ БАЙДАГ
Ийм нэгэн харцнаас болж ямар ч зоримог эр хvн таныг хvндэтгэн харилцах болно. Нийгэм судлаачдын судалгаагаар бvсгvй хvн ямар харцаар инээмсэглэн харчихваа гэдгийг хvмvvс амархан анзаардаг юм. Тэгэх тусмаа эхний харцаар дурлачихвал тэр харц нь нvд салгамгvй харц мән гэсэн байдаг.
Нууцыг тайлья: Ер нь нvдний. єнгєңд бус хэлбэрт нь ч бус гол нь цог жавхаанд нь байдаг. Цоггvй, цэвэр тунгалаг биш болсон нvд нь хvний эрхтэнгvvд хєгширдгийн адил ядарч гал нь буурсан байдаг. Энэ тохиолдолд засан сэргээх боломж бас бий.
Дасгал. 1.
Чигчий хурууг гурван минут, бусад бvх хурууг хоёр минут орчим массажлаж єгєх.
Дасгал. 2.
Нэг минут орчим хоёр нvдний хооронд эрхий, долоовор хуруугаараа чимхэж дар.Vvнийг 2-3 удаа давт
Дасгал.З
Эрхий хуруугаараа нvдний гадна талын захад. нэг минут сулруул. Vvнийг 2-3 удаа хийх.
Дасгал.4 Гарын бvх хурууг сулартал массажлана. Ялангуяа долоовор хурууг хvчтэй массажласнаар ядаргаа тайлагдана.
Дасгал. 5.
Долоовор хуруугаар алганы гол
дуңд 50 тоолон дар.
Дасгалыг хоёр алгаңд туе бvр гурав давт.
Дасгал.6.
Эрхий, чигчий хоёр хурууг єєд єєдєєс нь холбон нийлvvлж чангаар 30 дар.
БVСГVЙ ХVНИЙ ДУV ХООЛОЙНЫ ТАЛААР ХЭЛЭН VГ ХЭЛЬЕ
Хэт маргаснаас дуу хоолой чинь залуугийн цэвэр тунгалаг байдлаа алдсан байх вий. Єдєр бvр гарын сарвуугаа гадагш нь 10 удаа эргvvлж бай. Єєрчлєлт орохдоо л орно.
БVХ БИЕИЙН ЯЛАРГААГАА ТАЙЛАХЫГ ХVСВЭЛ
Дасгал. 1.
Хуруундаа чихний ар, дагзны доор иллэг хий. Зангирч хатуурсан байх юм бол ядаргаа байна гэсэн vг. Удаан алгуур илж сулла.
Дасгал 2.
Толгойгоо хоёр гараараа тэмтэрч vз. Ялангуяа зулай, оройн хэсэгт хєндvvр болсон байвал та их ядарчээ, уvнийгээ сулартал илж єг.
Дасгал 3.
Нуруу хоёродалаар доош нь алгуурхан хичээнгvйлэн дар. Дараа нь євдєг, ташааны ар тал, эрээн булчин, vе хvртэл доош дээш нь массажла. Бие тань хєнгєрєєд л явчих вий.
Дасгал 4.
Толгойны ар дагзны цэгvvдийг массажлаж байхдаа гvн амьсгалж тvгжээд, амьсгалаа амаараа гарга. Мєн євдєглєж суугаад шилэн хvзvvндээ хоёр гараа салаавчлан барьж хоёр тохойг ар тийш нь дэлгэ.
Орой халуун усанд орохдоо ургамлын ханд хийж анхилуун vнэртэй болгоод орж бай. Энэ нь арьс болоод бvх биеийн бодисын солилцоог сайжруулахаас гадна хєєнгє, хаван, илvvдэл жинг арилгахад маш их нєлєєтэй байдаг.Vvний vрээр арьсны єнгє сэргэж уян зєєлєн болдог. Хоол ундны хувьд хэт цадталаа идэх хэрэггvй бєгєєд хааяа мацаг барьж байвал сайн. Ялангуяа тарган хvн турахыг хvсвэл нэг тєрлийн хоол идэж байвал vр дvн гарна.
Sunday, July 27, 2008
Monday, July 21, 2008
Ард түмэнд үйлчлэхээр улстөрд орсон хүн хэзээ ч чөлөөлөгддөггүй
Цахиагийн Элбэгдорж: Ард түмэнд үйлчлэхээр улстөрд орсон хүн хэзээ ч чөлөөлөгддөггүй
Ардчилсан намын дарга Цахиагийн Элбэгдоржтой ярилцлаа.
-Та яагаад намын даргын суудлаа өгөхөөр болов оо. Ардчилсан нам (АН)-ын дүрэм, журмын хувьд энэ асуудал хэрхэн шийдэгдэх бол?
-Намайг дарга болоход УИХ-ын 25 суудал АН-ынх байлаа. Тэгээд сонгуулийн үр дүнд АН 25 эсвэл түүнээс дутуу суудал авсан тохиолдолд намын даргаа өөрчлөхөөр тусгаж дүрмээ баталсан.
-Тэгвэл та ажлаа өгөх шаардлагагүй юм биш үү. Шинэ парламентад танай нам наад зах нь 28 суудалтай байгаа?
-Монголын ардчилал маш хүнд байдалд орлоо гэж би харж байна. Ардчиллыг сэхээн амьдруулахын төлөө надаас хамаарах алхам бол намын даргын албан тушаалаа өгөх шийдвэр. Яагаад гэвэл, долдугаар сарын 1-ний явдал тэрнээс өмнөх сонгуулийн үр дүн гээд бүх үйл явцыг өнөөдөр АН руу чиглүүлж, бурууг энэ намтай холбох хандлага байна. Тэр бүхнийг намын даргын хувьд өөртөө авч гарах ёстой. Ардчиллын тулгуур багана болсон энэ байгууллагыг буруутгалгүйгээр цааш явуулах учиртай.
-Харин ч хүнд байдалд орсон гээд байгаа ардчилал улам бүр хамгаалалтгүй болох юм биш үү?
-Албан тушаал бол бусдад, ард түмэнд л үйлчлэх утга. Албан тушаал бол өөрийгөө хамгаалах, амьдралаа залгуулах хэрэгсэл биш. Цаашид орон нутгийн сонгууль гээд улстөрийн үргэлжлэх үйл явц бүхэнд өнгөрснийг надаар дамжуулж АН-тай холбоно. Тиймээс би хамт олноо цэвэр үлдээж, өөртөө хариуцлага авч байна. Шударга ёс тогтоохын төлөө ажиллана, чадна гэж өөртөө итгэж байгаа.
-Эсвэл та ганцаараа АН-ын байр суурийг илэрхийлээд байх нь хэцүү байсан юм уу?
-Ардчилсан холбоо анх байгуулагдаж байхад манай "Хонх"-ын Цогтсайхан "Хориотой үед л хориогүй үг хэлдэг байсан. Бусад нь үг хэлэх байтугай Ардчилсан холбооны цуглаан дээр очихоосоо нуугдаж, хэвтдэг байлаа. Дараа нь хориогүй болохоор бүгдээрээ ялаа, батгана шиг шаагилдаж байна..." гэж бичсэн байдаг. Үнэхээр тэр нийгмийг хориотой байхад нь зад татаж бид хэлж, ярьж чаддаг байсан. Сая ч долдугаар сарын 1-нээс хойш би аль болох нийгэмд өөрийн байр сууриа илэрхийлэхийг оролдлоо. Тэр үед маш олон хүн чимээгүй болохыг харлаа. Одоо бол хүмүүс яриад, дуугараад эхэлж байна. Хүн бүхэн яриад, шаагиад эхэлбэл миний дуу намсч магадгүй.
-Та дуугүй болж, идэвхтэй үүргээсээ өөрийгөө чөлөөлөх гэж байна гэж ойлгож болох уу?
-Тэдний дуу хоригдоод эхэлвэл би хүмүүсийн дуу хоолойг илэрхийлэх, эрх чөлөөний туг болоод дахиад л гараад ирнэ. Юм бүхэн хаагдаж боогдоод хэцүү болвол би байж л байна. Надад ноогдсон энэ иргэний үүргээсээ би буцахгүй. Энэ үүргээсээ өөрийгөө хэзээ ч чөлөөлөхгүй. Сүүлийн 18 жил би цаг ямагт олон мянган хүний эрх ашгийн төлөөлөл болж ажиллалаа. Хүмүүсийн шийдвэрийг гүйцэлдүүлэхийн төлөө явсан. Удирдагч бол өөртөө биш тухайн хамт олон, байгууллагадаа харьяалагддаг. Би улс төр рүү орсон тэр цаг мөчөөс өөртөө харьяалагдахаа больсон хүн дээ. Одоо өөрөө өөрийнхөө өмнөөс түмэн олны төлөө зүтгэх үүрэг нэмэгдэх байх гэж л харж байна. Ард түмэнд үйлчлэхээр улстөрд орсон хүн чөлөөлөгддөггүй.
-Таны шийдвэрийг хүмүүс зөв, буруу гэж янз бүрээр л хүлээж авч байна...
-Ажил авахад хэцүү, өгөхөд хамгийн амархан. Би үнэхээр хүнд хэцүү замаар намын дарга болж байснаа санаж байна. Тухайн үеийн удирдлагуудын тэмцлээс болж АН-ын нэр хүнд зургаан хувь хүрсэн нь түүхэндээ байгаагүй уналт байв. Тийм үед сум бүхнээс хоёр төлөөлөгч ирсэн 1000 гаруй гишүүн оролцсон хуралд маш том хөтөлбөр дэвшүүлж АН-ын дарга болж байлаа. Одоо бол зууралдах шаардлагагүй. Энэ ажлыг би өгөх шаардлагатай юм байна, өгөхгүй бол надад итгэл хүлээлгэсэн хамт олонд минь, намын нэр хүндэд харш юм байна гэдэг ойлголт төрсөн цагаасаа л ажлаа өгье гэж бодсон, өгч чаддаг байх ёстой. Өнөөдөр энэ нийгмийг хараад байхад ажил авахдаа чадаж, буцаагаад өгөхийн төлөө бүхэл бүтэн нийгэм, гэрээ сүйтгэж байна. Ажлаа өгч сурах, хариуцлага хүлээж сурах, бусдын зүгээс ирж байгаа хандлагыг зөвхөн өөрөө хариуцах чадвар бол өнөөдрийн улстөр, төрийн албанд байгаа хүмүүст хамгийн чухал шаардлага мөн гэж би боддог. Энэ бол ардчиллыг сэхээн амьдруулах хамгийн гол хэрэгсэл.
-Намдаа хийсэн бүхнээ үлдээгээд та өнөө, маргаашгүй явах гэж байна уу. Тэр байтугай одоо хамтарсан Засгийн газар гэхчлэн бялуу хуваах яриа ч гарч байна?
-Шинэ УИХ-ын хийх ажил тодортол, цаашдаа монголчуудын төлөө юу хийх вэ гээд яриад эхлэх болтол надад өнөөгийнхөөрөө, намын даргаараа ажиллахад саад алга.
Бид дараагийн Үндэсний зөвлөлдөх хорооны хурлаа ч товлоогүй байна. Би өөрийнхөө дүгнэлтийг л хэлсэн. Мэдээж, шинэ УИХ-д бол миний оролцоо байсаар байх болно.
-Хүчтэй удирдагч өөрийнхөө хариуцлагыг үүрч гардаг. Хүчгүй нь бусдад тохдог гэж уншиж байсан юм байна?
-Би ямар нэгэн албан тушаалтай байхдаа биш албан тушаалгүй байхдаа илүү гэрэлтдэг. Тэр цагт би өөрийнхөө бодол, зорилгыг илүү их хэрэгжүүлж, тэмцэж чаддаг. Миний нэг онцлог гэж хэлж болно. Би хэзээ ч албан тушаалын боол болоогүй. Албан тушаалын эзэн байхыг хүсдэгээс биш түүнд чирэгдэж, хамгаалуулж, албан тушаалаар хаалт хийхийг хүсээгүй, хүсдэггүй. Тийм учраас би нам руу шидэж байгаа чулуу, дайралт, гүтгэлгийг өөр дээрээ л авч байна. Үүнийг би даагаад гарч чадна.
Ардчилсан намын ард түмнээсээ авсан итгэлийг намдаа, шинэ удирдлагуудад үлдээх ёстой
-АН-ын дарга болсноосоо хойш ямар ахиц дэвшил гаргасан гэж бодож байна вэ?
-Манай намын гишүүд илүү мэднэ. Бид намаа шинэчилнэ, намаа шинэчлээд улсаа шинэчлэх хөтөлбөр дэвшүүлсэн. Үнэхээр намаа амжилттай шинэчилсэн. Ардчиллын төлөө намуудын нэр хүндээр санал асуулга явуулахад АН сүүлийн 16 жил, түүхэндээ дандаа МАХН-ын дараа орсон. Харин 2006 оны хоёрдугаар хагасаас хойш АН Монголын улстөрд тэргүүлэх, нэр хүндтэй байр сууринд гарч ирсэн юм. Ард түмний дэмжлэг АН-ыг анх удаа Монголын улстөрийн тэргүүлэх хүчин гэж тодорхойлсон. Хараат бус санал асуулгын дүнгээр зарим газарт бол АН-ын нэр хүнд МАХН-аас бүр 50, түүнээс ч илүү хувиар давсан. Ард түмнээс ирсэн энэ дэмжлэгийг удаан хадгалаад явах боломжтой болсон.
-Яагаад намын даргаасаа буух гэж байна вэ гэж хэвлэлийн хурлын үеэр танаас асуухад "Улстөрийн бохир хандлага манай намд ч үүрэлчихээд байна" гэж хэлсэн. "Та нар чинь замаасаа буцчихгүй юм байгаа биз дээ, энэ нийгэм чинь юу болоод байна вэ..." гээд хоолой чичрүүлж хөдөө орон нутгаас ярьсан гэх хүмүүст хандаж бас та "Ард түмнийг өмөөрөх, хамт байх улстөрийн хүчин бол АН. Бид буцахгүй, та бүхэнтэйгээ цаг ямагт цуг байна" гэж мэдэгдсэн. Ингэж амалсан нам тэр улстөрийн бохир хандлагыг агуулж, олон санаа бодолтой байгаа бол ард түмнээ өмөөрч чадах уу?
-Нам бол хүмүүсийн нэгдэл. Мэдээж, тэнд олон ашиг сонирхол байдаг. Хоёр хүн ч зөрчилдөх шалтгаантай. Тэрнээс олон мянган гишүүнтэй намд янз бүрийн зөрчил бий. Гэхдээ нам бол хамт олноороо, багаараа хэлэлцсэн шийдвэрээ хүндэтгэж, заавал биелүүлж хэрэгжүүлэх ёстой гэсэн чиг баримтлал надад байдаг. Өнгөрсөн хугацаанд би намын дарга байхдаа УИХ дахь намынхаа бүлэгт байгаагүй. Бүлэг, намын удирдлага тусдаа ажилладаг нь хүндрэлтэй л байлаа. Нам дотор удирдлагаа эсэргүүцэх, санал нийлэхгүй, намын үнэт зүйлээс тусдаа үйл ажиллагаатай, АН-ыг дотроос нь сулруулах зорилго, хандлага байнга байсан. Тийм үйл ажиллагаанд манай намын дотроос ч оролцоотой. Ер нь цаашдаа хоёр зам л надад харагдаж байгаа юм. Хөрөнгө, өнгө, мөнгөний явцуу эрх ашгаар улс орны бодлогыг тодорхойлох МАХН-ын хандлагатай эвлэрэх. Нөгөө талаасаа намын хамт олны шийдвэрийг хэрэгжүүлэхгүй байгаа хүмүүсийг хасч, хариуцлага тооцох эсвэл намын эв нэгдлийг хадгалаад өөрөө ажлаа шилжүүлэх шаардлага үргэлж л тулгардаг байсан. Тиймээс би намынхаа дотоод эв нэгдлийг эрхэмлэж байна. Надтай зөрчилдөж байгаа хэсгийг замаасаа зайлуулах биш, би өөрөө зай тавьж өгье. Тэгээд нэгдсэн дүрэм журмаараа дотроо асуудлаа шийдвэрлэдэг зам руу шилжих нь зөв. АН-ын ард түмнээсээ авсан итгэл, үр жимс, сайн сайхан бүхнийг намдаа, намын шинэ удирдлагуудад үлдээх ёстой. Энэ бол өөртөө итгэлтэй хүний хийх алхам байх.
-Тэгээд таныг явснаар АН-д эвлэрэл тогтоно гэж үү?
-Ер нь улстөрийн нам эрх барих үедээ янз бүрийн эрх ашгаас болж эв түнжингүй байх нь бий. Одоо бид ард түмний эрх ашгийг хамгаалах үүрэгтэй сөрөг хүчин боллоо. Ер нь намууд сөрөг хүчин байхдаа илүү эв нэгдэлтэй байдаг шүү дээ.
-"Ардчиллыг өлгийдөж авсан энэ ард түмний нүдний өмнө ардчилал мөхөж, амьсгал хурааж байгааг үзлээ, сонин юм аа..." гэж та хэлж байсан. Үнэхээр ардчилал унаж байгаа цаг үе гэж харж байна уу?
-Ардчилал бол амьд тогтолцоо. Нялх хүүхдийг хуурайлдаг шиг ардчиллыг өглөө бүхэн хуурайлж, асарч тордох ёстой. Арчилгаа тордолгоо нь хуулийн хэрэгжилт. Хуулийг хэрэгжүүлнэ гэдэг нь хариуцлага тооцох. Тэгэхээр өглөө бүхэн, өдөр бүхэн хуулийг хэрэгжүүлж, хариуцлага тооцож, ард түмэн эрх ашгаа эдэлсэн бол ардчилал унахгүй, мөхөхгүй. Гэтэл ардчиллаар албан тушаал авахдаа баярлагсад өнөөдөр ард түмний саналыг луйвардаж байна. Хууль бол албан тушаалтан биш ард түмний эрх ашгийг хамгаалах ёстой. Гэтэл манай хууль албан тушаалтныг хамгаалсан хэрэгсэл болж хувирсан болохоор ардчиллын багалзуурт барьсан сэрээ болчихжээ. Ард түмний шийдэл солигдсон цагт ардчилал унадаг. Хамгийн том шийдэл нь сонгууль шүү дээ. Ард түмний сонголт гэдэг агуу том хуулийг албан тушаалтай үлдэх гэсэн шат шатны сонирхол өөрчилчихлөө.
Ард түмэн хашир, ухаантай, мэдэрч байгаа
-УИХ-ын чуулганаар Засгийн газрыг огцруулах асуудлыг саяхан хэлэлцсэн тэр үйл явцыг та их шүүмжилж байсан. АН-ын Үндэсний зөвлөлдөх хорооноос тавьсан шийдвэр хэрэгжсэнгүй. Та "Агентлаг, газрын дарга нар Ерөнхий сайдыг өмөөрөх даалгавартайгаар хэлэлцүүлэгт орж ирэх биш шууд ажлаа өгөөд зайлах ёстой" гэхчилэн ярьж байсныгаа тодруулахгүй юу?
-Ер нь шийдвэр нь хэрэгждэггүй намын дарга байснаас шийдвэр нь хэрэгждэг намын гишүүн байх нь дээр. Нөгөө талаасаа өнөөгийн УИХ бол ард түмний төлөөлөл болохынхоо хувьд онцгой, бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх чадваргүй нь харагдаж байна. Тэр агентлагийн дарга нар УИХ-ын хэлэлцүүлэгт суух ч ёсгүй. Зөвхөн Засгийн газрын гишүүд, Ерөнхий сайд л бүх тайлангаа тавих ёстой. Гэтэл агентлаг, газрын дарга нар УИХ-ын гишүүдийн өмнөөс өөрсдийгөө хамгаалсан, янз бүрийн мэдэгдэл хийсэн. Ингэж буруугаа нууж, авч гарах нь парламентын засаглалыг хүчгүй болгож байна.
-Яаж хүчтэй байх вэ?
-УИХ-ын хэлэлцүүлэгт асуултад хариулна гэдэг бол онцгой явдал. Парламентын нээлттэй хэлэлцүүлэг гэдэг нь ард түмний өмнө явагдаж байгаа хамгийн дээд хариуцлага тооцох үйл явц. УИХ бол том ард түмнийг төлөөлсөн бага ард түмэн. Ард түмний эрх ашиг зөрчигдсөнийг хэлэлцэж байгаа бага ард түмэн бол их ард түмний хэмжээний хүчтэй байх ёстой. Энэ хүчний өмнө ямар ч албан тушаалтан худал мэдүүлэх ёсгүй, хэн ч хариуцлагагүй үг хэлэх учиргүй. Ер нь УИХ-ын болон Байнгын хорооны нээлттэй хэлэлцүүлгээр орох нь гүйцэтгэх засаглалын хамгийн хүсэшгүй, дээд хариуцлагын хэлбэр юм. Тэгтэл өнөөдөр их ард түмнийг төлөөлсөн агуу их хүч, боломжоо манай УИХ-ын гишүүд ойлгохгүй байх шиг байна.
-Тэр агуу их боломжийг тэгээд яаж хэрэгжүүлэх ёстой юм бэ?
-Би нэг жишээ татъя. Хулгай хийгээд Ганц худагт суугаа нэг нөхрийг УИХ-ын хэлэлцүүлэгт оруулахад яг тэр албан тушаалтнуудаас дутуугүй өөрийгөө хамгаалаад л гарна. Хулгай хийсэн хүн, агентлагийн дарга хоёрын хамгийн гол ялгаа нь албан тушаалыг том ард түмэн бий болгож, тэднээс сонгогдсон УИХ-ын гишүүн томилсон, ажил олгосон юм. Хувийн компанийн эзэн хүний өөдөөс буруугаа өмгөөлөөд байгаа ажилтан шууд хөөгдөнө дөө. Тэгээд хэлэлцүүлгийн дараа УИХ-ын нэр хүнд л унадагаас биш гүйцэтгэх засаглалдаа хариуцлага тооцсон, тэднийг хашраасан байдал огт алга. Энэ бол хамгийн буруу хандлага. Зүй нь бол асуулт тавьсан УИХ-ын гишүүн "Би худал гэж үзэж байна. Энэ албан тушаалтантай хариуцлага тооцох ёстой. Та одоо өргөдлөө өгч ажлаа орхи" гэхэд агентлаг, газрын дарга нар өөрийгөө элдвээр өмгөөлөх өчиггүйгээр "Ард түмний төлөөлөл, гишүүн ингэж байгаа бол би хариуцлага хүлээе" гэх ёстой. УИХ-ын гишүүний үг ажил хэрэг болж, түүнийг эргээд гишүүнд мэдээлэх ёстой. Парламентын хүч тэгж л хэрэгжих ёстой. Хамгийн гол нь парламентын хэлэлцүүлэгт зөвхөн үнэнийг хэлэх ёстойг хуульчилмаар байна. Тэр албан тушаалтан нэг худал үг хэлсэн бол төрийн албанд ч дахиж ажиллах боломжгүй болох хүртэлх тогтолцоо бүрдүүлэх ёстой.
-Үнэхээр хэлэлцүүлгийн дараа УИХ-ын нэр хүнд унаж, за даа эндээс үнэн шударга шийдвэр гарахгүй, худал хуурмагийг хамгаалаад өнгөрнө гэсэн хандлага нийтэд бий болсон байх шүү?
-Өнөөдөр УИХ-ын гишүүн таван минут асуух эрхтэй гэж заасан байна. Энэ цагийг сунгах хэрэгтэй гэж би боддог. Тэгээд товлосон хугацаанд гишүүн асуугаад дараа нь хариулт авах байдлаар биш асууж, хариулж мэтгэлцэх ёстой. Өнөөгийн хэлэлцүүлэгт бол нэг гишүүн 10 шахам асуулт тавих хооронд хариулах хүн бараг эхний асуултыг нь мартахаас наахнуур л байна. Тэгээд хамгийн сүүлд хариулж байгаа талдаа бүх боломж үлддэг. Би өөрөө гүйцэтгэх засаглалын байр сууринд байсан. Хамгийн сүүлд хариулж байгаад нь л давуу байдал дандаа үлддэг. Бүр хугацаагүйгээр, УИХ-ын танхимыг эзэгнэж, тэр байгууллагыг яллаад гарч байх шиг харагдаж байгаа юм. Дээр нь УИХ-ын гишүүн асуултдаа хариулт авсны дараа заавал дүгнэлт хийж байх ёстой. Би санаж байна, Улсын бага хурлын гишүүдийн асуулгаар орсон тэр үеийн нэг сайд "Бага хурал гэдэг чинь ямар аймаар юм бэ" гээд хөлсөө арчаад, салгалаад, чичрээд гарч байсан тухайгаа ярьдаг. Тэр үед бид мэдрэмжээрээ л чанд, шударга ажилласан. Одоо бол парламентын хүч ямар байх ёстой талаар үзэж сонссон, мэдэж дуулсан жишиг их бий. Гэтэл манай парламент улам бүр араа, шүдгүй буйлан ам шиг болж байна. Ард түмний нүдэн дээр илт буруу шийдвэр гаргаад, сүүлдээ ард түмний саналыг луйвардлаа. Энэ мохолт нь мөхөл рүү чиглүүлж байна. Эрх баригчдын өөрсдийгөө үхэн хатан зөвтгөсөн зохиомол жүжгийг ард түмэн ойлгохгүй, ярьж хэлж байгаагаар нь хүлээж авч байгаа гэж тэд өөрсдөө итгэсээр байна. Гэвч тэдний жүжгийг ард түмэн нэвт харж чадна. Ард түмэн хашир, ухаантай, мэдэрч байгаа. Агентлаг, газрын дарга нь Ерөнхий сайдаа өмгөөлж, хамгаалахаар бараг асуулт хариултаа тохироод УИХ-ын хэлэлцүүлэгт орж ирсэн жүжгийг ард түмэн гутаж харж суугаа.
-Та УИХ-д АН-ын нэг суудал болж орж ирж байгаа. Ярьж байгаа шигээ хүчтэй УИХ болгохын төлөө ажиллаж чадах уу?
-Үнэхээр ард түмний эрх, төлөөллийг бүрэн хэрэгжүүлдэг, хүчтэй УИХ байгаасай гэж хүсч байна. Өөрсдөө цалин мөнгө бүхнийг нь шийдэж, албан тушаалд томилчихоод дараа нь тэднийхээ боол, дагалдагч болдог УИХ бол ард түмний төлөөлөл биш. Энэ агуу ард түмний хүч, хүсэл сонирхолыг бүрэн дүүрэн шингээсэн газар болгохын төлөө байна.
Ардчилсан намын дарга Цахиагийн Элбэгдоржтой ярилцлаа.
-Та яагаад намын даргын суудлаа өгөхөөр болов оо. Ардчилсан нам (АН)-ын дүрэм, журмын хувьд энэ асуудал хэрхэн шийдэгдэх бол?
-Намайг дарга болоход УИХ-ын 25 суудал АН-ынх байлаа. Тэгээд сонгуулийн үр дүнд АН 25 эсвэл түүнээс дутуу суудал авсан тохиолдолд намын даргаа өөрчлөхөөр тусгаж дүрмээ баталсан.
-Тэгвэл та ажлаа өгөх шаардлагагүй юм биш үү. Шинэ парламентад танай нам наад зах нь 28 суудалтай байгаа?
-Монголын ардчилал маш хүнд байдалд орлоо гэж би харж байна. Ардчиллыг сэхээн амьдруулахын төлөө надаас хамаарах алхам бол намын даргын албан тушаалаа өгөх шийдвэр. Яагаад гэвэл, долдугаар сарын 1-ний явдал тэрнээс өмнөх сонгуулийн үр дүн гээд бүх үйл явцыг өнөөдөр АН руу чиглүүлж, бурууг энэ намтай холбох хандлага байна. Тэр бүхнийг намын даргын хувьд өөртөө авч гарах ёстой. Ардчиллын тулгуур багана болсон энэ байгууллагыг буруутгалгүйгээр цааш явуулах учиртай.
-Харин ч хүнд байдалд орсон гээд байгаа ардчилал улам бүр хамгаалалтгүй болох юм биш үү?
-Албан тушаал бол бусдад, ард түмэнд л үйлчлэх утга. Албан тушаал бол өөрийгөө хамгаалах, амьдралаа залгуулах хэрэгсэл биш. Цаашид орон нутгийн сонгууль гээд улстөрийн үргэлжлэх үйл явц бүхэнд өнгөрснийг надаар дамжуулж АН-тай холбоно. Тиймээс би хамт олноо цэвэр үлдээж, өөртөө хариуцлага авч байна. Шударга ёс тогтоохын төлөө ажиллана, чадна гэж өөртөө итгэж байгаа.
-Эсвэл та ганцаараа АН-ын байр суурийг илэрхийлээд байх нь хэцүү байсан юм уу?
-Ардчилсан холбоо анх байгуулагдаж байхад манай "Хонх"-ын Цогтсайхан "Хориотой үед л хориогүй үг хэлдэг байсан. Бусад нь үг хэлэх байтугай Ардчилсан холбооны цуглаан дээр очихоосоо нуугдаж, хэвтдэг байлаа. Дараа нь хориогүй болохоор бүгдээрээ ялаа, батгана шиг шаагилдаж байна..." гэж бичсэн байдаг. Үнэхээр тэр нийгмийг хориотой байхад нь зад татаж бид хэлж, ярьж чаддаг байсан. Сая ч долдугаар сарын 1-нээс хойш би аль болох нийгэмд өөрийн байр сууриа илэрхийлэхийг оролдлоо. Тэр үед маш олон хүн чимээгүй болохыг харлаа. Одоо бол хүмүүс яриад, дуугараад эхэлж байна. Хүн бүхэн яриад, шаагиад эхэлбэл миний дуу намсч магадгүй.
-Та дуугүй болж, идэвхтэй үүргээсээ өөрийгөө чөлөөлөх гэж байна гэж ойлгож болох уу?
-Тэдний дуу хоригдоод эхэлвэл би хүмүүсийн дуу хоолойг илэрхийлэх, эрх чөлөөний туг болоод дахиад л гараад ирнэ. Юм бүхэн хаагдаж боогдоод хэцүү болвол би байж л байна. Надад ноогдсон энэ иргэний үүргээсээ би буцахгүй. Энэ үүргээсээ өөрийгөө хэзээ ч чөлөөлөхгүй. Сүүлийн 18 жил би цаг ямагт олон мянган хүний эрх ашгийн төлөөлөл болж ажиллалаа. Хүмүүсийн шийдвэрийг гүйцэлдүүлэхийн төлөө явсан. Удирдагч бол өөртөө биш тухайн хамт олон, байгууллагадаа харьяалагддаг. Би улс төр рүү орсон тэр цаг мөчөөс өөртөө харьяалагдахаа больсон хүн дээ. Одоо өөрөө өөрийнхөө өмнөөс түмэн олны төлөө зүтгэх үүрэг нэмэгдэх байх гэж л харж байна. Ард түмэнд үйлчлэхээр улстөрд орсон хүн чөлөөлөгддөггүй.
-Таны шийдвэрийг хүмүүс зөв, буруу гэж янз бүрээр л хүлээж авч байна...
-Ажил авахад хэцүү, өгөхөд хамгийн амархан. Би үнэхээр хүнд хэцүү замаар намын дарга болж байснаа санаж байна. Тухайн үеийн удирдлагуудын тэмцлээс болж АН-ын нэр хүнд зургаан хувь хүрсэн нь түүхэндээ байгаагүй уналт байв. Тийм үед сум бүхнээс хоёр төлөөлөгч ирсэн 1000 гаруй гишүүн оролцсон хуралд маш том хөтөлбөр дэвшүүлж АН-ын дарга болж байлаа. Одоо бол зууралдах шаардлагагүй. Энэ ажлыг би өгөх шаардлагатай юм байна, өгөхгүй бол надад итгэл хүлээлгэсэн хамт олонд минь, намын нэр хүндэд харш юм байна гэдэг ойлголт төрсөн цагаасаа л ажлаа өгье гэж бодсон, өгч чаддаг байх ёстой. Өнөөдөр энэ нийгмийг хараад байхад ажил авахдаа чадаж, буцаагаад өгөхийн төлөө бүхэл бүтэн нийгэм, гэрээ сүйтгэж байна. Ажлаа өгч сурах, хариуцлага хүлээж сурах, бусдын зүгээс ирж байгаа хандлагыг зөвхөн өөрөө хариуцах чадвар бол өнөөдрийн улстөр, төрийн албанд байгаа хүмүүст хамгийн чухал шаардлага мөн гэж би боддог. Энэ бол ардчиллыг сэхээн амьдруулах хамгийн гол хэрэгсэл.
-Намдаа хийсэн бүхнээ үлдээгээд та өнөө, маргаашгүй явах гэж байна уу. Тэр байтугай одоо хамтарсан Засгийн газар гэхчлэн бялуу хуваах яриа ч гарч байна?
-Шинэ УИХ-ын хийх ажил тодортол, цаашдаа монголчуудын төлөө юу хийх вэ гээд яриад эхлэх болтол надад өнөөгийнхөөрөө, намын даргаараа ажиллахад саад алга.
Бид дараагийн Үндэсний зөвлөлдөх хорооны хурлаа ч товлоогүй байна. Би өөрийнхөө дүгнэлтийг л хэлсэн. Мэдээж, шинэ УИХ-д бол миний оролцоо байсаар байх болно.
-Хүчтэй удирдагч өөрийнхөө хариуцлагыг үүрч гардаг. Хүчгүй нь бусдад тохдог гэж уншиж байсан юм байна?
-Би ямар нэгэн албан тушаалтай байхдаа биш албан тушаалгүй байхдаа илүү гэрэлтдэг. Тэр цагт би өөрийнхөө бодол, зорилгыг илүү их хэрэгжүүлж, тэмцэж чаддаг. Миний нэг онцлог гэж хэлж болно. Би хэзээ ч албан тушаалын боол болоогүй. Албан тушаалын эзэн байхыг хүсдэгээс биш түүнд чирэгдэж, хамгаалуулж, албан тушаалаар хаалт хийхийг хүсээгүй, хүсдэггүй. Тийм учраас би нам руу шидэж байгаа чулуу, дайралт, гүтгэлгийг өөр дээрээ л авч байна. Үүнийг би даагаад гарч чадна.
Ардчилсан намын ард түмнээсээ авсан итгэлийг намдаа, шинэ удирдлагуудад үлдээх ёстой
-АН-ын дарга болсноосоо хойш ямар ахиц дэвшил гаргасан гэж бодож байна вэ?
-Манай намын гишүүд илүү мэднэ. Бид намаа шинэчилнэ, намаа шинэчлээд улсаа шинэчлэх хөтөлбөр дэвшүүлсэн. Үнэхээр намаа амжилттай шинэчилсэн. Ардчиллын төлөө намуудын нэр хүндээр санал асуулга явуулахад АН сүүлийн 16 жил, түүхэндээ дандаа МАХН-ын дараа орсон. Харин 2006 оны хоёрдугаар хагасаас хойш АН Монголын улстөрд тэргүүлэх, нэр хүндтэй байр сууринд гарч ирсэн юм. Ард түмний дэмжлэг АН-ыг анх удаа Монголын улстөрийн тэргүүлэх хүчин гэж тодорхойлсон. Хараат бус санал асуулгын дүнгээр зарим газарт бол АН-ын нэр хүнд МАХН-аас бүр 50, түүнээс ч илүү хувиар давсан. Ард түмнээс ирсэн энэ дэмжлэгийг удаан хадгалаад явах боломжтой болсон.
-Яагаад намын даргаасаа буух гэж байна вэ гэж хэвлэлийн хурлын үеэр танаас асуухад "Улстөрийн бохир хандлага манай намд ч үүрэлчихээд байна" гэж хэлсэн. "Та нар чинь замаасаа буцчихгүй юм байгаа биз дээ, энэ нийгэм чинь юу болоод байна вэ..." гээд хоолой чичрүүлж хөдөө орон нутгаас ярьсан гэх хүмүүст хандаж бас та "Ард түмнийг өмөөрөх, хамт байх улстөрийн хүчин бол АН. Бид буцахгүй, та бүхэнтэйгээ цаг ямагт цуг байна" гэж мэдэгдсэн. Ингэж амалсан нам тэр улстөрийн бохир хандлагыг агуулж, олон санаа бодолтой байгаа бол ард түмнээ өмөөрч чадах уу?
-Нам бол хүмүүсийн нэгдэл. Мэдээж, тэнд олон ашиг сонирхол байдаг. Хоёр хүн ч зөрчилдөх шалтгаантай. Тэрнээс олон мянган гишүүнтэй намд янз бүрийн зөрчил бий. Гэхдээ нам бол хамт олноороо, багаараа хэлэлцсэн шийдвэрээ хүндэтгэж, заавал биелүүлж хэрэгжүүлэх ёстой гэсэн чиг баримтлал надад байдаг. Өнгөрсөн хугацаанд би намын дарга байхдаа УИХ дахь намынхаа бүлэгт байгаагүй. Бүлэг, намын удирдлага тусдаа ажилладаг нь хүндрэлтэй л байлаа. Нам дотор удирдлагаа эсэргүүцэх, санал нийлэхгүй, намын үнэт зүйлээс тусдаа үйл ажиллагаатай, АН-ыг дотроос нь сулруулах зорилго, хандлага байнга байсан. Тийм үйл ажиллагаанд манай намын дотроос ч оролцоотой. Ер нь цаашдаа хоёр зам л надад харагдаж байгаа юм. Хөрөнгө, өнгө, мөнгөний явцуу эрх ашгаар улс орны бодлогыг тодорхойлох МАХН-ын хандлагатай эвлэрэх. Нөгөө талаасаа намын хамт олны шийдвэрийг хэрэгжүүлэхгүй байгаа хүмүүсийг хасч, хариуцлага тооцох эсвэл намын эв нэгдлийг хадгалаад өөрөө ажлаа шилжүүлэх шаардлага үргэлж л тулгардаг байсан. Тиймээс би намынхаа дотоод эв нэгдлийг эрхэмлэж байна. Надтай зөрчилдөж байгаа хэсгийг замаасаа зайлуулах биш, би өөрөө зай тавьж өгье. Тэгээд нэгдсэн дүрэм журмаараа дотроо асуудлаа шийдвэрлэдэг зам руу шилжих нь зөв. АН-ын ард түмнээсээ авсан итгэл, үр жимс, сайн сайхан бүхнийг намдаа, намын шинэ удирдлагуудад үлдээх ёстой. Энэ бол өөртөө итгэлтэй хүний хийх алхам байх.
-Тэгээд таныг явснаар АН-д эвлэрэл тогтоно гэж үү?
-Ер нь улстөрийн нам эрх барих үедээ янз бүрийн эрх ашгаас болж эв түнжингүй байх нь бий. Одоо бид ард түмний эрх ашгийг хамгаалах үүрэгтэй сөрөг хүчин боллоо. Ер нь намууд сөрөг хүчин байхдаа илүү эв нэгдэлтэй байдаг шүү дээ.
-"Ардчиллыг өлгийдөж авсан энэ ард түмний нүдний өмнө ардчилал мөхөж, амьсгал хурааж байгааг үзлээ, сонин юм аа..." гэж та хэлж байсан. Үнэхээр ардчилал унаж байгаа цаг үе гэж харж байна уу?
-Ардчилал бол амьд тогтолцоо. Нялх хүүхдийг хуурайлдаг шиг ардчиллыг өглөө бүхэн хуурайлж, асарч тордох ёстой. Арчилгаа тордолгоо нь хуулийн хэрэгжилт. Хуулийг хэрэгжүүлнэ гэдэг нь хариуцлага тооцох. Тэгэхээр өглөө бүхэн, өдөр бүхэн хуулийг хэрэгжүүлж, хариуцлага тооцож, ард түмэн эрх ашгаа эдэлсэн бол ардчилал унахгүй, мөхөхгүй. Гэтэл ардчиллаар албан тушаал авахдаа баярлагсад өнөөдөр ард түмний саналыг луйвардаж байна. Хууль бол албан тушаалтан биш ард түмний эрх ашгийг хамгаалах ёстой. Гэтэл манай хууль албан тушаалтныг хамгаалсан хэрэгсэл болж хувирсан болохоор ардчиллын багалзуурт барьсан сэрээ болчихжээ. Ард түмний шийдэл солигдсон цагт ардчилал унадаг. Хамгийн том шийдэл нь сонгууль шүү дээ. Ард түмний сонголт гэдэг агуу том хуулийг албан тушаалтай үлдэх гэсэн шат шатны сонирхол өөрчилчихлөө.
Ард түмэн хашир, ухаантай, мэдэрч байгаа
-УИХ-ын чуулганаар Засгийн газрыг огцруулах асуудлыг саяхан хэлэлцсэн тэр үйл явцыг та их шүүмжилж байсан. АН-ын Үндэсний зөвлөлдөх хорооноос тавьсан шийдвэр хэрэгжсэнгүй. Та "Агентлаг, газрын дарга нар Ерөнхий сайдыг өмөөрөх даалгавартайгаар хэлэлцүүлэгт орж ирэх биш шууд ажлаа өгөөд зайлах ёстой" гэхчилэн ярьж байсныгаа тодруулахгүй юу?
-Ер нь шийдвэр нь хэрэгждэггүй намын дарга байснаас шийдвэр нь хэрэгждэг намын гишүүн байх нь дээр. Нөгөө талаасаа өнөөгийн УИХ бол ард түмний төлөөлөл болохынхоо хувьд онцгой, бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх чадваргүй нь харагдаж байна. Тэр агентлагийн дарга нар УИХ-ын хэлэлцүүлэгт суух ч ёсгүй. Зөвхөн Засгийн газрын гишүүд, Ерөнхий сайд л бүх тайлангаа тавих ёстой. Гэтэл агентлаг, газрын дарга нар УИХ-ын гишүүдийн өмнөөс өөрсдийгөө хамгаалсан, янз бүрийн мэдэгдэл хийсэн. Ингэж буруугаа нууж, авч гарах нь парламентын засаглалыг хүчгүй болгож байна.
-Яаж хүчтэй байх вэ?
-УИХ-ын хэлэлцүүлэгт асуултад хариулна гэдэг бол онцгой явдал. Парламентын нээлттэй хэлэлцүүлэг гэдэг нь ард түмний өмнө явагдаж байгаа хамгийн дээд хариуцлага тооцох үйл явц. УИХ бол том ард түмнийг төлөөлсөн бага ард түмэн. Ард түмний эрх ашиг зөрчигдсөнийг хэлэлцэж байгаа бага ард түмэн бол их ард түмний хэмжээний хүчтэй байх ёстой. Энэ хүчний өмнө ямар ч албан тушаалтан худал мэдүүлэх ёсгүй, хэн ч хариуцлагагүй үг хэлэх учиргүй. Ер нь УИХ-ын болон Байнгын хорооны нээлттэй хэлэлцүүлгээр орох нь гүйцэтгэх засаглалын хамгийн хүсэшгүй, дээд хариуцлагын хэлбэр юм. Тэгтэл өнөөдөр их ард түмнийг төлөөлсөн агуу их хүч, боломжоо манай УИХ-ын гишүүд ойлгохгүй байх шиг байна.
-Тэр агуу их боломжийг тэгээд яаж хэрэгжүүлэх ёстой юм бэ?
-Би нэг жишээ татъя. Хулгай хийгээд Ганц худагт суугаа нэг нөхрийг УИХ-ын хэлэлцүүлэгт оруулахад яг тэр албан тушаалтнуудаас дутуугүй өөрийгөө хамгаалаад л гарна. Хулгай хийсэн хүн, агентлагийн дарга хоёрын хамгийн гол ялгаа нь албан тушаалыг том ард түмэн бий болгож, тэднээс сонгогдсон УИХ-ын гишүүн томилсон, ажил олгосон юм. Хувийн компанийн эзэн хүний өөдөөс буруугаа өмгөөлөөд байгаа ажилтан шууд хөөгдөнө дөө. Тэгээд хэлэлцүүлгийн дараа УИХ-ын нэр хүнд л унадагаас биш гүйцэтгэх засаглалдаа хариуцлага тооцсон, тэднийг хашраасан байдал огт алга. Энэ бол хамгийн буруу хандлага. Зүй нь бол асуулт тавьсан УИХ-ын гишүүн "Би худал гэж үзэж байна. Энэ албан тушаалтантай хариуцлага тооцох ёстой. Та одоо өргөдлөө өгч ажлаа орхи" гэхэд агентлаг, газрын дарга нар өөрийгөө элдвээр өмгөөлөх өчиггүйгээр "Ард түмний төлөөлөл, гишүүн ингэж байгаа бол би хариуцлага хүлээе" гэх ёстой. УИХ-ын гишүүний үг ажил хэрэг болж, түүнийг эргээд гишүүнд мэдээлэх ёстой. Парламентын хүч тэгж л хэрэгжих ёстой. Хамгийн гол нь парламентын хэлэлцүүлэгт зөвхөн үнэнийг хэлэх ёстойг хуульчилмаар байна. Тэр албан тушаалтан нэг худал үг хэлсэн бол төрийн албанд ч дахиж ажиллах боломжгүй болох хүртэлх тогтолцоо бүрдүүлэх ёстой.
-Үнэхээр хэлэлцүүлгийн дараа УИХ-ын нэр хүнд унаж, за даа эндээс үнэн шударга шийдвэр гарахгүй, худал хуурмагийг хамгаалаад өнгөрнө гэсэн хандлага нийтэд бий болсон байх шүү?
-Өнөөдөр УИХ-ын гишүүн таван минут асуух эрхтэй гэж заасан байна. Энэ цагийг сунгах хэрэгтэй гэж би боддог. Тэгээд товлосон хугацаанд гишүүн асуугаад дараа нь хариулт авах байдлаар биш асууж, хариулж мэтгэлцэх ёстой. Өнөөгийн хэлэлцүүлэгт бол нэг гишүүн 10 шахам асуулт тавих хооронд хариулах хүн бараг эхний асуултыг нь мартахаас наахнуур л байна. Тэгээд хамгийн сүүлд хариулж байгаа талдаа бүх боломж үлддэг. Би өөрөө гүйцэтгэх засаглалын байр сууринд байсан. Хамгийн сүүлд хариулж байгаад нь л давуу байдал дандаа үлддэг. Бүр хугацаагүйгээр, УИХ-ын танхимыг эзэгнэж, тэр байгууллагыг яллаад гарч байх шиг харагдаж байгаа юм. Дээр нь УИХ-ын гишүүн асуултдаа хариулт авсны дараа заавал дүгнэлт хийж байх ёстой. Би санаж байна, Улсын бага хурлын гишүүдийн асуулгаар орсон тэр үеийн нэг сайд "Бага хурал гэдэг чинь ямар аймаар юм бэ" гээд хөлсөө арчаад, салгалаад, чичрээд гарч байсан тухайгаа ярьдаг. Тэр үед бид мэдрэмжээрээ л чанд, шударга ажилласан. Одоо бол парламентын хүч ямар байх ёстой талаар үзэж сонссон, мэдэж дуулсан жишиг их бий. Гэтэл манай парламент улам бүр араа, шүдгүй буйлан ам шиг болж байна. Ард түмний нүдэн дээр илт буруу шийдвэр гаргаад, сүүлдээ ард түмний саналыг луйвардлаа. Энэ мохолт нь мөхөл рүү чиглүүлж байна. Эрх баригчдын өөрсдийгөө үхэн хатан зөвтгөсөн зохиомол жүжгийг ард түмэн ойлгохгүй, ярьж хэлж байгаагаар нь хүлээж авч байгаа гэж тэд өөрсдөө итгэсээр байна. Гэвч тэдний жүжгийг ард түмэн нэвт харж чадна. Ард түмэн хашир, ухаантай, мэдэрч байгаа. Агентлаг, газрын дарга нь Ерөнхий сайдаа өмгөөлж, хамгаалахаар бараг асуулт хариултаа тохироод УИХ-ын хэлэлцүүлэгт орж ирсэн жүжгийг ард түмэн гутаж харж суугаа.
-Та УИХ-д АН-ын нэг суудал болж орж ирж байгаа. Ярьж байгаа шигээ хүчтэй УИХ болгохын төлөө ажиллаж чадах уу?
-Үнэхээр ард түмний эрх, төлөөллийг бүрэн хэрэгжүүлдэг, хүчтэй УИХ байгаасай гэж хүсч байна. Өөрсдөө цалин мөнгө бүхнийг нь шийдэж, албан тушаалд томилчихоод дараа нь тэднийхээ боол, дагалдагч болдог УИХ бол ард түмний төлөөлөл биш. Энэ агуу ард түмний хүч, хүсэл сонирхолыг бүрэн дүүрэн шингээсэн газар болгохын төлөө байна.
Saturday, July 19, 2008
Хэн Төлөх Ёстой Вэ? Эрэгтэй нь үү, Эмэгтэй нь үү?
Хэн Төлөх Ёстой Вэ? Эрэгтэй нь үү, Эмэгтэй нь үү?
Зохиогч Brandon Dyce, Askmen.com
Болзоонд хэн нь төлөх ёстой вэ? Болзооны ертөнцөд орчин үеийн залуус болзоонд хэн нь төлөх ёстой вэ гэсэн чухал асуултанд хариулт өгөхийг хичээж байна.
“Хэн нь төлөх ёстой вэ” гэсэн асуултын хариу тун амархан байдаг байсан цаг саяхан ч одоо тийм биш болжээ. Өнөө үед хувьсан өөрчлөгдөж буй үзэл баримтлал болон нийгмийн хэм хэмжээнээс хамаарч тооцоог хэн нь хийх ёстой вэ гэсэн ойлголт ч хамаагүй өөр болж байна. Мөн үүн дээр нэмээд, адил тэгш байдлын асуудал бидний амьдралын хэв загвар, ялангуяа эрчүүд эмэгтэйчүүдийн харилцааны ертөнц уруу өнгийж байна.
Өнөөдөр, тооцооны хуудас хүрэлцэн ирэх бүрт, залуус өөрт буй сонголтуудыг маш сайн цэгнэж үзэн, цаашдаа ч хянуур болгоомжтой байх хэрэгтэй болж байна; учир нь гаргасан шийдвэр бүр цаашдын үргэлжлэх харилцааны эхлэлийг тавих үндэс суурьт нөлөөлдөг.
Улмаар эрх тэгш байдлын асуудал ч хөндөгддөг, тиймээс “хэн нь төлөх вэ” гэдэг төвөгтэй асуудлыг шийдвэрлэхэд бага ч болов нэмэр болох үүднээс харилцааны хоёр чухал хэмжүүрийг энд нийтэллээ.
Эхний 1 болон 2 сар
Дэлхий дээр эр хүн эхэлж үүссэн гэдэг; үүний адилаар харилцааны эхэн үед төлөх ёстой нь эрчүүд юм. Хамгийн эхний хоёр сар эрчүүдэд өөрсдийгөө чадалтай, төлбөрийн чадвартай гэж батлах, мөн болзооны талаарх нийгмийн тогтсон загварыг ойлгох боломж олгодог ба энэ бүгд нь бүсгүйчүүдийн болзооноос хардаг гурван чухал шинж чанар юм. Тухайн харилцааг цаашид үргэлжлүүлэх энэ хугацааны туршид дийлэнх болзоог санал болгох хүн нь та байх болно (хэрвээ бүсгүй тань боломжийн, таны хайж явсан тэр бүсгүй мөн бол та бараг л бүгдийг нь санаачлах хэрэгтэй болно), тэгэхээр энэ нь таныг тооцоо хийх үүрэгтэй болгож байгаа юм. Ямар ч нөхцөл байдлаас үл хамааран (бүсгүй тань төлөхийг хүссэн, эсвэл төлбөрөө хуваахыг хүссэн, та ямар ч хэцүү байдалд орсон бай хамаагүй) анхны болзооноос илүү чухал зүйл гэж хаа ч байхгүй гэдгийг санаарай; жинхэнэ жентлмэн ямар ч л гэсэн анхны болзоогоо даах ёстой – энэ бол үнэхээр эр хүний хийх ёстой зүйл мөн.
Анхны болзоо өнгөрлөө ч гэсэн эхний хоёр сарын турш ямар ч болзоонд эрчүүд бүсгүйгээ мөнгө төлөх байх гэж бодож, харж болохгүй. Бүсгүй уулзалтыг санаачилсан тохиолдолд л залуу түүнд тооцоо хийх боломж олгож болох юм. Түүнийг төлбөр хийхийг тоглоомоор ч юмуу санал болгох нь ийм тохиолдолд бол, ялангуяа тэр өөрөө болзоог цааш нь үргэлжлүүлэхийг хүссэн үед, байж болох л зүйл. Ер нь бол ийм үеийг ашиглан та түүнд өөрийгөө бүхнийг даагч биш, санхүүг тэр чигээр нь хариуцна гэж төлөвлөөгүй гэдгийгээ ойлгуулах боломжтой болно.
Хэрвээ тэр ухаалаг, соёлтой бүсгүй бол тэр тооцоо хийхээр хуудсыг авах болно - түүнд боломж олго. Түүний ийм алхам хийж буй нь хоёр чухал зүйлийг илэрхийлж байгаа хэрэг: чамайг хүндэлж байгаагийн илэрхийлэл, мөн өөрийн эрх тэгш байдлыг илтгэж буй хэрэг юм. Тиймээс, тэр хэрвээ болзоог санаачилсан бол түүнд төлөх боломж олгож болно. Эсрэгээрээ, эдгээр эхний үеүдэд, тэр энэ талаар ердөөсөө санаа тавихгүй, ямар ч алхам хийхгүй байгаа бол – ялангуяа тэр өөрийн санаачилсан болзоонууд дээрээ ч ямар нэг төлбөр тооцоо хийх шинжгүй байгаа бол – тэр хэзээ ч тийм алхам хийхгүй гэсэн үг гэдгийг санаарай.
3 сарын дараа хэн нь төлөх ёстой вэ? Сар 3+
Харилцаа цаашид хэрхэн үргэлжлэх нь ихэвчлэн 3 сар орчмын хавьцаа тодорхойлогддог, тэгээд хэн нь төлөх ёстой вэ гэсэн асуулт дээр ирэхэд, төлбөр хийх үүрэг солигдож эхлэх цаг болсон байдаг. Энэ үе шатанд, “хэн нь төлөх ёстой вэ” гэсэн дүрэмд 3:1 гэсэн харьцааг хэрэгжүүлэх хэрэгтэй: таны төлсөн 3 болзоо тутмын нэгд бүсгүй төлнө. Цаашдын харилцааныхаа туршид ч та энэхүү тактикийг ашиглаж болох юм.
Гэвч бүхнийг яг таг ингэх ёстой гээд баталчихсан хорвоод бид амьдардаггүйгээс хойш үүнд анхааруулах зүйл хэд хэд бий: 1: Үүнийг зөвхөн болзох болон хамтдаа зугаалахад л хэрэгжүүлэх боломжтой 2: Энэ нь мөн ерөнхий зөвлөмж төдий болохоос таныг заавал нэг бүрчлэн даган мөрд гэсэн томъёо биш.
Албан ёсны онооны карт хөтлөх шаардлагагүй – энэ нь бүр ч харин эсрэг үр дүнтэй байж болно – яагаад гэвэл харилцаа бол уян хатан байх ёстой юм. Заримдаа та оройн хоолыг дааж бүсгүй уух юмыг даана, заримдаа та өөрийн дураар үрэх үе бий, заримдаа бүсгүйд ч бас – харин 3:1 гэсэн харьцаагаа хэвээр нь хадгалуул сайн. Энэ нь хамгийн тохиромжтой тэнцвэрт харьцаа бөгөөд та хоёрын харилцаанд харилцан үүрэг хариуцлагатай байх мэдрэмжийг бий болгоно.
Энэ үйл явцын хоёр дахь – магадгүй хамгийн тогтворгүй – хэсэг нь та 3:1 циклийг жинхнээр нь хэрэгжүүлж эхлэх тэр үе юм. Мэдээжийн хэрэг, та “хэн нь төлөх ёстой” талаарх энэ дүрмийг оройн хоолны үеэр ч юмуу эсвэл машинаар явж байхдаа гэнэт зарлахгүй л байх, тэгэхээр стратегийн арга хэмжээ шаардлагатай болно. Азаар, хэрэгжүүлэх арга нь тун энгийн: Түрийвчээ гаргахдаа арай удаан хугацаа зарцуулаад, оронд нь бүсгүйд түрийвчээ гаргах боломж бий болгох хэрэгтэй. 3 сарын туршид тэр ямар нэг алхам хийж эхлээгүй байсан бол одоо төлөхөд бэлэн байх болно, тэгэхээр зүгээр л түүнд 4 дэхь болзоо бүрийн үнийг төлөх боломж олго.
Хэрвээ тэр таны дохио сануулганд ямар нэг хариу үйлдэл үзүүлэхгүй бол, арай илүү тодорхой ойлгомжтой болго: тооцооны хуудас хүрч ирсний дараа ариун цэврийн өрөө уруу уучлалт гуйн явах эсвэл энэ “чиний ээлж шүү” гэдгийг эелдгээр инээмсэглэн битүү сануулахад ямар нэг буруу зүйл байхгүй ба шударга юм. Мэдээж энэ тохиолдолд, хэрвээ энэ нь түүнийг бухимдуулах юмуу тэр шууд төлөхөөс татгалзах юм бол та өөрийгөө тэр харилцаанаас татан авч болно.
Тооцоогоо хийе!
Болзоон дээр хэн нь төлөх ёстой вэ гэсэн асуултын хариулт нь тухайн харилцааны төлөв байдал, ирээдүй болон сайн сайхан байдлын тухай ихийг өгүүлдэг. Ямар ч өөрчлөгдөшгүй батлагдчихсан дүрэм гэж байдаггүй тул, залуус та бүхэн дээрх ерөнхий үндсэн зарчмыг ойлгох нь их чухал бөгөөд ингэснээр илүү сайн, бат бөх, харилцан эрх тэгш харилцааг бий болгох ухаалаг, тодорхой зорилготой шийдвэр гаргаж чадна.
Эх сурвалжийг англиар дэлгэрэнгүй унших
Орчуулсан Д.Эрдэнэсувд
Монгол Овог Аймгууд
Монголын Туух Хятад Эрдэмтний Нудээр II - Монгол Овог Аймгууд
Манай эрний 631 онд Хятадын Тан улсын уeд анхлан Шивэй овгуудын талаар мэдээ улджээ. Зурчидууд Хитангуудийг даран єорийн ноёрхлыг тогтоож одоогийн Хятадын нутагт суурьших уeд Шивэй овгууд нь Зурчидуудийн албат байсан бєгєєд Зурчидууд Монголын хязгаарыг Найман, Хэрэйд, Татар гэсэн гурван єорийн харьяллын улсуудаараа дамжуулан захирч байжээ.
Туухэнд бичсэнээр Мэнгу омгийн Боржигон овгийн хумуус Хабул-хан аар удирдуулан бослого гаргасан байна. Тухайн уeд ємнєт Хятадын Сонг улстай дайтаж байсан Зурчидийн хаан элч илгээж Хабуул хааныг хоёр ч удаа дуудсан боловч Хабуул хаан ул тоов. Зурчин хаан гэнэрал Ху Шахуг их цэргийн хамт илгээсэн боловч Хабуул хаанд ялагдсан байна. Алтан улсын хаан Шизон нас барж тууний ач хуу нь гэнэрал Вузу-тэй хуйвалдан eeрийн нагац Далайг хороов. Далайн бух л ах дуу нар Мэнгу хумуусийн хаан Хабуул руу зугтан очсон байна. Байдал иймд хурсэн тул Алтан улсын хаан ємнєд Сон улстай хийж байсан дайнаа зогсоож Мэнгу руу анхааралаа хандуулах шаардлагатай болжээ.
Мэнгу нартай байлдаад амжилтийг эс олсон Зурчидууд тэдэнтэй гэрээ байгуулж улмаар Хабуул хааныг Монголчуудын хаан хэмээн хулээн зєвшоорч хаан цолыг олгосон байна. Хабуул хааныг нас барсаны дараа Мэнгу хумуус нэгдмэл байдлаа алдсан гэдэг. Хабуул хаан нас барахдаа єорийн дуу Амбагай-г хаан болгожээ. Тэр уeд Мэнгу хумуус Татаруудтай дайнтай байж. Татарууд худ ураг барилцая хэмээн заль хэрэглэн Амбагай хаан, мєн Хабуул хааны том хууг бариж аван Зурчидуудэд тушаан цаазлуулсан байна. Ууний дараа Хабуул хааны дєровдугээр хєвуун Хайду Зурчидуудээс єшєє авахийг ургэлжлуулж Хайду хаан ширээгээ єорийн ахын гуравдугаар хєвуун Eсугэй (Юань улсын туухэнд бичсэнээр Чингис Хааний эцэг Eсугэй нь Хабуул хааний тав дах уэйин хун бєгєєд Хаан Хун хэмээн нэхэмжлэн нэрлэжээ). Eсугэй Татаруудаас єшєє авч Татарын нэгэн толгойлогч Тэмуужин хэмээгчийг алсан ба тэр уэд тєрсєн хуугээ мєн Тэмуужин хэмээн нэрлэжээ. Эсугэй нь Хиад Боржигон овгийн толгойлогч байсан ба манай эриний 1175 онд Чингис хааныг 12 настай байхад Татаруудад хорлогдон нас баржээ. Хиад хумуус Тэмуужинг єєрийн толгойлогчоо гэж узсэнгуй харин тууний садангийн нэгнийг сонгоод Тэмуужинг гэр булийнх нь хамт орхиод нууж явсан байна. Есугэйн бух ах дуу нар нь Тайчуут овгийнхонтой нийлэн оджээ. Гэсэн хэдий ч 13 зууны эхэн гэхэд Чингис хаан Хиад, Татар, Мэргэд, Хэрэйд, Найман гээд Турэг-Монгол бух л овог аймгуудийг нэгтгэж чадсан юм.
Монгол Домог
Домогоос узэхэд Мэнгу Шивэй омгийн хумуус хєрш зэргэлдээх овгуудтай дайтан ялагдаж цєєн хэдэн хун амид улдээд Эргэнэ-хан хэмээх ууланд зугтаан хоргодожээ. Хи-ян хэмээх нэгэн ухаалаг эр улдсэн хумуусийг удирдан (Хиад хэмээх нэр нь Хи-ян гэсэн угнээс уусэлтэй аж) явж нэгэн тємєрийн худэрийн уурхай олжээ. Тэнд тємєр боловсруулан амьдарч байсан бєгєєд Эргэнэ-хан уулаас гарч явах замийг ч мєн олжээ. Хи-ян аас хойш 12 уэйин дараа Алунгоо хэмээх эхнэртэй Добун мэргэн гэж хун байдаг. Добун мэргэнийг нас барсаны дараа Алунгоо хан тэнгэрийн гэрэл туяаг биeдээ шингээн жирэмсэлж 3 хуу тєруулсэн аж. Тэр гурван хуухдийн нэг нь Боданчир нэрт хєвуун бєгєєд, Боданчир улаан хурэн нудтэй бусад ах нартайгаа харицуулахад єєр саарал єнгийн нудтэй байжээ. Боданчир єєрийн 4 ах нарын хамт Жачиву овгийг дайран Бор Хадун хэмээх бусгуйг булаан авч эхнэрээ болгожээ. Боданчирын ач нарын нэг нь Монолун хэмээх эхнэртэй байсан ба 9 ховуунтэй байжээ. Монолун нь ааш зан шируун авир муутай бусгуй байгаад нэгэн удаа хєрш Жалайр овгийн хуухдуудээс тэргээр дайран алжээ. Жалайр овгийнхон хариу дайран довтолж Монолуний хeвгуудийг алж устгасан ба Хайду хэмээх ганц хєвуун нь амьд улджээ. Хожим нь Хайду Жалайр овгийнхнийг дарж Монгол хумуусийн толгойлогч нь болон гарч ирсэн байна. Хабуул хаан нь Боданчирын 5-р уe ажээ.
Чингисийн Монголууд Єєрсдийгєє “Татар” хэмээн нэрлэдэг байсан нь
Суулийн уeйин эрдэмтэдийн узэж буйгаар Чингис хааны уeйин Монголчууд єєрсдийгєє Татар хэмээн нэрлэдэг байсан аж. Харин Хубилай хаан Монголчуудыг “Мэнгу” бую Монгол гэж албан ёсоор нэрлэх болсон байна. Чингис Хааны уeд Монголчууд нь Тайчууд, Журхин, Хонгарид, Ойрад гэсэн тус тусдаа овог аймгуудаар нэрлэгдэн явж байжээ. Гэхдээ Чингис хааны угсаа нь Хиад аймгийн салбар болох Боржгин овгоос ууссэн байна. Хонгарид овгийнхны Монголчуудийн дунд эзлэх байр суурь онцлогтой бєгєєд энэ нь Eсугэй баатар Єлун-ийг Хонгарид овгийнхноос хулгайлан эхнэр болгон авсантай холбоотой аж. Юан гурний ордны хуулинд Монголын хаадууд зєвхєн Хонгарид аймгаас хатан авах ёстой хэмээжээ. Сонирхолтой нь Хитан аймгийнхан мєн Зурчидуудийн дунд ч бас Хонгарид гэдэг нэр хэрэглэгдэж тийм нэртэй овгууд ч байжээ.
Єєр нэг сонирхолтой зуйл бол Туухч Луу Симианий узэж буйгаар Чингисийн Монголчууд нь Дадан (Турэгийн Шатуо овгийн хумуус) Шивэй овгийнхний холимог хумуус гэж узээд энэ нь Монгол Турэг хоюулаа єєрсдийнхєє євєг дээдсийг чононоос гаралтай гэдэг нэгэн домогтой холбоотой аж.
Турэг Монголын Овог Аймгууд
11-12 дугаар зууны уэд Тєв азын єндєрлєгийг хэл соёл гарал угсааний хувьд тєс бухий хумуус эзэгнэж байжээ. Эдгээр нь бол ундсэндээ Монголчууд байсан юм. Ерєнхийдєє Монголчууд, бас тэдэнтэй ойролцоо угсааны Татарууд хойд болон зуун талаар нь суурьшсан байв. Харин Турэгууд (зарим Турэгууд тэр уeд єрнєд Ази, зуун ємнєд Eврєп-д нууж оччоод байв) баруун болон баруун ємнєдєд, Тангадууд Шинжаан, Гансу болон одоогийн Євєр Монголын баруун талаар нутаглаж байв. Тэр уeд байсан Ляо улс нь харин олон ундэстнээс бурдсэн байв. Хитангууд нуудэлчин хэв шинжээ алдаж эхлээд байв. Гансу болон Шинжааны зуун захаар Тангадууд єєрийн гурэн баруун Шиа улсийг байгуулж, Шинжааний хязгаар нь Уйгаруудийн мэдэлд байв. Унэндээ Турэг Монгол угсааны овог аймгуудийн ялгааг гаргахад бэрх болоод байв. Монгол нутагт байсан овог аймгуудын зарим нь Турэг (Кыргыз, Хэрэйд, Уйгур), зарим нь Монгол (Ойрат, Татар), зарим нь Турэг-Монголын холимог (Найман Мэргэд).
Найман
840 онд Киргизууд Хуйхэ бую Уйгаруудийг ялахад Монголын хойд хязгаарт Найман хэмээх хумуус улдэн хоцорсон бєгєєд, Киргизуудэд дагаар орсон юм. Найман гэдэг нэр нь Монгол уг, Турэгийн “Сакиз Огуз” бую Найман Огуз хэмээх хэсэг булэг хумуусийг нэрлэсэн нэр аж. Энэхуу Сакиз Огуз бую Найман Огуз нь бур 8-р зуунд ч сонсогдож байж. Эртний Огуз Турэгууд нь Анатолиа руу нууж одсон аж.
Цаг хугацааны уртад Найман аймаг хучирхэгжиж Киргизуудийг Eниссэй мєрєн луу шахаж Хэрэйдуудйиг Иртиш мєрєн Алтайн нуруунаас хєєн зуун зугт Манжуур луу турэв. Энэ хєдєлгєєн нь ундсэндээ Хитангуудыг Хятадын хойд руу ойртуулж 907-1125 онуудад Ляо гурнийг байгуулахад хургэжээ. Наймангууд нь ємнєд хєрш Уйгаруудаас буддийн шашин, мєн бичиг усгийг нь авсан аж. Наймангууд нь Турэг угсаатай гэж уздэг боловч он жилийн уртад тэдний амьдралын хэв жаяг, зан заншил нь Монгол болон хувирсан юм. Наймангууд суулдээ Нэстєриан Христ-ийн шашнийг шутэх болсон. Чингис хаан Наймангуудаар дамжуулан Уйгар усгийг ач хэрэглэн соёлжиж иргэншижээ (?).
Хэрэйд
Хэрэйд аймаг нь Орхон голын бэлчирээр Найман аймгийн зуун талаар нутагладаг байжээ. Хятадын эрдэмтэн Хэрэйдуудйиг Монгол гаралтай хэмээх боловч, Рашид ад-Дин Уйгар Киргизийн адил Турэг гаралтай гэж узжээ. Киргизийн гол овог нь Кирай нэртэй аж. Хэрэйдуудэд байдаг Монгол зан уйл шинж тэмдэгуудйиг Паул Рачнэвскийн тайлбарлахдаа Баруун Ляо улсын Хятан овгийн хумуустэй ихэд холилдсон гэж узжээ.Христийн Нэстoриан шашинтай байсан ба Тоорил хааний аав, євог эцэг нь Маргус (Маркус), Киракуз (Кыриакyс) гэсэн Латин нэруудтэй байжээ.
Мэргэд
Байгал нуурын урд захаар Сэлэнгэ мєрний бэлчирээр нутагтай байсан аймаг. Ан гєрєє, хийж загасчилан амьдардаг байжээ. Тахо Зонгы, Рашид ад Дин хоёр Мэргэдуудйиг Монгол гаралын хумуус гэсэн байхад бусад эрдэмтэд тэднийг Турэг угсааны улс гэжээ.
Татар
Тэр уeд байсан Татар аймгуудыг Зурчэн (зарим тохиолдолд Монгол гэж узжээ) гаралтай аймаг Хєлон Буйр хавиар нутаглаж байсан хучирхэг аймаг гэжээ. Зурчидууд Татаруудаар дамжуулан Монголын бусад овог аймгуудийг захирдаг байжээ.
Домогт eгуулсэнээр Монголын Амбагай хаан єорийнх нь eвчтэй хургэний биeйиг анагаахаар очсон Татарын бєєг алсан аж. Татарууд Амбагай хааныг охинийг чинь бэр болгоe хэмээн хуурч аваачаад барьж авчээ. Амбагай хааныг суллуулахаар нэхэж очсон Хабуул хааны том хууг ч бас барьж аваад хоюуланг нь Зурчидуудэд тушааж модон илжигэнд хадуулан алсан аж. Гэхдээ Татарууд энэ муухай хэрэгийг уйлдсэнийхээ тєлєє суулд нь аймшигтайгаар хохирсон юм. 1195 онд Татарууд Хонгирадыг дайлж олсон олзнийхоо улмаас єєрийн хамсаатан Зурчидуудтэй дайтах уeйиг ашиглан Тэмуужин Татаруудыг дайлаар мордсон юм. 1202 он Тэмyyжин тэднийг дахин дайлаар мордож бух эрчуудйиг нь толгой дараалан хядаж эмсуудйиг нь боолчлон авчээ.
Ойрдууд
Ойрдууд ойн булгийн хумууст багтдаг байжээ. 1201 онд Ойрдууд Жамухтай нийлэн Тэмуужин Ван хаан Тоорил нарын эсрэг дайтжээ. Жамухыг ялагдсаны дараа Ойрдууд Найманы талд орж Тэмyyжинтэй дахин байлдав. Найман ялагдаж Тэмуужин Ван хаан хоёр хоорондоо даитахад Ойрдууд Хэрэйдуудтэй нийлж Монголын эсрэг байлджээ. Оросын эрдэмтэн Владимирцов болон Рашид ад Диний узэж буйгаар ойн иргэд талын иргэд гэсэн тийм тодорхой зааг тухайн уeд байгаагуй учир нь овог аймгуудын дайн тулаанд хэн дийлдсэн нь ойруу зугтаан амь зогоож, дийлсэн нь мал хєронгийг нь аван тал хээрээр нутагладаг байсан ба овог аймгууд ээлжлэн ялалт байгуулдаг байсан гэжээ. Хэдийгээр чухам ямар холбоотой нь тодорхой бус боловч Ойрадуудыг Хонгаридуудтай ойр тєрол гэжээ.
Боржигон Oвог ба Hуд Усний Єнгє
Боржигoн овог нь Хиад аймгийн нэг салбар аж. Зурчидууд ч мєн Хиад аймгаас гаралтай юм. Паул Рачнэвскийн узэж буйгаар Добун мэргэнийг нас барсний дараагаар Алунгоогоос тєрсєн хуухдууд нь Киргиз хуний ур хуухдууд байж болох бєгєєд тэр уeйин Киргизууд нь улаан ус ногоон нудтэй eндор нуруутай хумуус байжээ. Киргизууд мєн баруун Хунну-гийн Жианкин овгийн хумуусээс уудэлтэй. Хятадийн туухчид узэхдээ хар ус хар нудтэй хумуус нь Хятадууд Хунну-гийн Жианкин аймгийнхантай хийсэн дайны уeд Хунну-д олзлогдсон Хятад гeнeрал Ли Линг-ийн ур сад гэдэг. Киргиз хумуус хар ус, хар нудтэй хумууст дургуй мууд уздэг байсан ч хэдэн зуун жилийн дараа яг л нєгєє дургуй хумуус шигээ дур тєрхийг олж авчээ. Хятадын туух сударт бичсэнээр Монголчууд улаан-хурэн єнгийн нудтэй хумуус байжээ.
Хэнтий аймгийн Хэрлэн Баян Улаан дах Боржигон овгийн малчин айлын охин.
Монголчууд, тэр тусмаа Боржигон овгийнхон улаан хонгор шар ус, єнгєлєг (ногоон болон саарал) нутдэй байсан тэр гeнeтикийн онцлогоо одоо ч хадгалсаар байгаа бололтой.
Жалайр
Турэг угсааний овог гэж уздэг. Эрт уeд Боржигид овгийнхонд олзлогдон алба бариж явсан ба Монгол овгийн Монолун хэмээх эмэгтэйн эзэмшил руу дайран тэр бусгуйн найман хeвгуудийг алж ганцхан Хайду хэмээх хeвгуун амьд улджээ. Хожим нь Хайду Жалайр овгийнхнийг ялж єєрийн албатаа болгосон ба туухэнд Монгол овгийнхонтой салшгуй холбоотой явж ирсэн. Мухулай жанжинг Жалайр овгийн хун байсан гэдэг.
Журхин
Хабуул хааны ахмад хуу Охинбархагийн хуу Сорхату-журхинээс Журхин овог уусчээ. Нууц товчоонд гардаг найрны уeэр болсон зодооны гол баатар бєх Бури нь Журхин овгийн хун байсан юм. Татартай хийсэн дайны уeд Тэмуужин Журхин овгийнхнийг дуудаад 6 єдєр хулээгээд хариу авч чадалгуй тулалдаанд явсан юм. Мєн Найманууд Тэмуужиний овгийг довтлон дээрэмдэх уээр Тэмуужин єєрийн 60 хунийг илгээж Журхинээс хуч гуйсан боловч Журхинууд 10 хунийг нь алаад улдсэн хумуусийх нь хувцасыг тайлуулан доромжилсон аж. Тууний улмаас Тэмуужин 1196-1197 онуудад Журхиний эсрэг дайлаар мордон дарж Бури-г єорийг нь ч алсан юм.
Вангу
Найманууд Тэмуужйнтэй дайтах уээр Цагаан хэрэм Зурчидийн ойролцоо байсан Вангу овгийнхонд элч илгээж холбоотон болох хусэлт тависан боловч Вангу толгойлогч элчийг баривчилж аваад Тэмуужйнд тушаажээ. Тэмуужйн Найманийг довтолох уеэр Вангу-гийн толгойлогч нь холбоотон болж оролцон юм. Эдгээр хумуус Монголчуудаас нэлээд єєр хумуус байсан ба эртний Шатуо Турэг гаралын хумуус гэж уздэг аж.
Жадран овгийн Жамух ба цусан тєрєлийн ах дуус
Жамух Тэмуужин хоёрын эхний тулаанд унэндээ Жамух ялсан аж. 1196 оноос Тэмуужинг ахин сэхэж ирэхээс ємнєх 10 жилийн туух туухэнд бичигдээгуй иржээ. Туухчид Жамухтай хийсэн тулалдаанд ялагдсан Тэмуужин Зурчидийн нутагт хоргодож 10 жилийг єнгєрєєсєн гэж уздэг аж.
Тайчууд
Тайчууд нь Хиад овгийн салбар бєгєєд Амбагай хааны уeд Тайчууд хэмээх нэрийг авсан бололтой. Боржигон Тайчууд хоёр овгийн хоорондын тэмцэл нь Eсугэй баатарыг нас барсаны дараагаас эхэлсэн. Зарим эрдэмтэд Єлун ужин бэлэвсэн хоцроод уламжлал ёсоор Eсугэйн дуу нарын нэгтэй суух байсанийг эсэргууцсэнээс уудэлтэй гэжээ. Тэгээд л хэдэн жоохон хуухдийн хамт нутаг дээрээ хаягдсан аж. Тайчууд нь Жамуха Тэмуужйн хоёрын тэмцэлийн уeд Жамухын талд зогссон гол овог юм. 1200-1201 онуудад Тэмуужин Жамухыг дарах уeдээ мєн Тайчуудийг устгасан юм. Шийдвэрлэх тулаан Халх голын ойролцоо болсон бєгєєд Тэмуужин Тайчуудын эр хуйстэйг нь хядаж эмс охидыг нь олзлон авчээ.
Монгол Буюу Мэнгу Хэмээх Нэрний Талаар
Хятад эрдэмтэдийн узэж буйгаар Чингис хааны уeд Монголчууд єєрсдийгєє Монгол гэж нэрлэдэггуй байжээ. Тэр ч буу хэл тэр уeйин Монголчууд, Зурчидууд тєрсєн он сар, нас суудэрээ мэдэдгуй байв. Монгол гэдэг нэр нь хожим Хубилай хааны уeд албан ёсоор хэрэглэгдэх болсон аж. Хубилай хаанаас хойшхи туухчид “Хамаг Монгол Тайчууд” хэмээн нэрлэх болсон байв. Тухайн уeд Монголчууд нийтдээ єєрсдийгєє Татарууд гэдэг байсан ба овог аймгууд тус тусдаа Тайчууд, Журхин, Хонгарид, Ойрад гэж нэрлэгдэж байжээ.
Хятадын туухийн эх сурвалжуудад бичсэнээр Мэнгу Шивэй овгийн нэр Тан улсын уeд 907 онд анх тэмдэглэгдсэн байв. Хятад хэлэнд утгын хувид аймшигт араатан, хуний махаар хооллогч гэсэн утгийг илтгэдэг аж. Монгол хэлэнд бол харин Мєнгє (Silver) гэсэн утгийг илтгэдэг аж. Тэр уeд улс гурнууд янз бурийн мeталлуудын нэрийг их авдаг байж. Зурчидийн Алтан улс, Монгол Мєнгєн улс гэх мэт. Єєр нэгэн сонихолтой баримт гэвэл Тэмуужйн болон тууний зарим дуу нарын “Тэ” эхлэлтэй нэр юм. Хятад хэлэнд “Тиэ” гэдэг нь тємєр гэдэг утгатай. (Орчуулагчийн зугээс нэмэж хэлэхэд, Тємєр гэдэг уг нь Турэг хэлэнд ч ойролцоо дуудлагатайгаар ижил утгийг илтгэдэг)
Орчуулагч: Нийтлэлээс гарсан ажиглалтууд
Нууц Товчоонд eгуулсэнээр Тэмуужин Жамух хоёрийн эхний дайнд Тэмуужинг ялсан хэмээн eгуулдэг аж. Гэтэл бусад эх сурвалжуудаас узэхэд уг тулаанд Тэмуужин ялагдаж 1196 оноос Тэмуужинг ахин сэхэж ирэхээс ємнєх 10 жилийн туух туухэнд бичигдээгуй иржээ. Энэ 10 жилийн туух чухам юг огуулэх бол? Энэ уэд Тэмуужин хаа юу хийж явсан бэ? гэсэн асуултууд нь олон туухчидийн сонирхолийг татаад байгаа юм. Нэгэн Хятад эрдэмтэн таамаг дэвшуулэхдээ Тэмуужинг Хятадад (Зурчид Манжид) олзлогдон 10 жилийг єнгєрєєсєн гэжээ. Энэ нь ямар ч эх сурвалж баримтгуй, таамаг тєдий юм. Оросууд энэ таамагт ундэслэн бур кино хийж байгаа сурагтай байсан.
Миний бодлоор бол энэ нь ягаад ч бодит байдалд нийцэхгуй. Агуу их зєн билэг совинт тэр хун эртний заналт дайсан, цусан єшєєт (хэдийгээр гарал уусэл ойролцоо ч гэсэн) Зурчидуудэдээс оргонол гуйж очно, (Амбагай хааны туух) тэгээд бур амьд гарна гэж найдаж байсан гэж уу?
Хэрэвээ унэхээр Жамухад ялагдаад хэн нэгэнээс оргонол гуйх байсан бол Тэмуужин дээр дурдсан харицаа сайн байсан цусан ах дуу (Боржигон овгийнхний Хєх чонын домогоос ундэслэн гарал уусэл нэгтэй гэж уздэг) хэмээх Шатуо Турэг гаралын Вангу аймгийнхан дээр л очих байсан байх. Энэ ч утгаараа Вангу аймгийнхан Тэмуужинтэй дайтахад тусламж гуйсан єєр нэг Турэг аймаг Наймангуудад биш харин эсрэгээр Тэмуужйнд єєрт нь тусалж цэрэг гарган Найманг дайлж байсан аж.
Монгол овгуудын хоорондын дайн хамгийн хунд нь
Туухээс узэхэд Монгол овог аймгуудын хоорондоо хийсэн дайн тулаан нь Тэмуужингийн хувьд хамгийн шируун нь байжээ. Боржигон овгоос салан тусгаарлан Тайчууд хэмээх нэрийг авсан Тэмуужингийн уeэлуудтэй хийсэн тулаан Тэмуужингийн хувид хамгийн хунд нь байсан юм. Их хааны амьдаралдаа хийсэн тулаануудад ялагдсан нэг тохиолдол нь энэ л боловуу.
Ойрдууд хэмээх энэ аймгийн талаар бас л дурдахгуй єнгєрч болохгуй бололтой. Хэдийгээр Монгол гаралтай гэж буй боловч Ойрдууд Тэмуужинд бур мєсєн дарагдаж дагаар ортлоо Монголчуудын хийсэн бух л тэмцлийн эсрэг тулалдаж байжээ. Эх сурвалжид дурдсанаар Ойрдууд анхлан Мэргэдуудтай хамсаж дараа нь Жамуха болон Тайчуудтай нийлэн Тэмуужингийн эсрэг дайтаж, Жамухийг дарагдамагц Наймангуудын талд орон дайтаж, Найманг дарагдамагц, Хэрэйдйин талд орон Чингис хаантай дайтаж ялагдаж байсан байна.
Монголчууд гэж хэн бэ?
Туухэн эх сурвалжууд, гeнeтиг, амьдралын хэв заншил, хэл соёлоос авч узвэл Монголчууд нь Тєв Азын нуудэлчин аймгууд болох Турэг, Манж Зурчин аймгуудийн аль алинтай нь ижил тєстэй хэв шинжийг агуулсан улс бололтой.
Хєх чоно Гоо Маралын домог гарал уусэл нь зєвхєн Турэг гарлын тодорхой овгуудад (Киргиз болон дээр дурдсан Шатуо Турэг) байдаг аж. Саяхан би нэгэн Киргиз хунтэй ярилцаж байхад тэрвээр Киргизууд нь хэдийгээр Хасагуудтай хэл ижил боловч гарал угсааны хувид Монголчуудтай илуу ойр гэж уздэг талаар яриж байсан юм. Харин хэл заншилын хувьд Монголчууд Зурчидуудтэй илуу ойр. Тэр ч байтугай зарим овог аймгуудын нэр нь ижил. Манжын турэмгийллийн уeд ч Манжын хаадууд Монгол эхнэр авах, Монголын талаар баримтлах бодлого нь харицангуй эeрэг байснийг хулээн зєвшєєрєх нь унэнд нийцтэй боловуу. Нэмээд хэлэхэд Амeрикт дээр уeд Хятадаас цагаачилж ирсэн єєрийгєє Манж гаралтай гэдэг нэгэн настай эмэгтэй надтай уулзаж ярилцахдаа Манж Монгол хоёрын ойр тєрєл гарлын талаар ярьж байж билээ.
Энэ талаар олон зуйлийг дурдаж болох боловч бусад хумуусийн бодол санаа туухэн эх сурвалжуудын талаар эхэлж сонсох нь зуйтэй боловуу гэж бодов.
Цувралын I хэсэг:
Монголын Туух Хятад Эрдэмтний Нудээр I - "Монголчуудын Гарал Угсаа: Хятад Эрдэмтний Тайлбарлах нь"
Ашигласан эх сурвалж матeриалvvд:
Paul Ratchnevsky "Genghis Khan: His Life And Legacy" English version
Хятадын Ундэстнvvдйин Туух Гарал Уусэл
Library of Congress Counry Studies: Mongolia
Sam Huoston State University
Манай эрний 631 онд Хятадын Тан улсын уeд анхлан Шивэй овгуудын талаар мэдээ улджээ. Зурчидууд Хитангуудийг даран єорийн ноёрхлыг тогтоож одоогийн Хятадын нутагт суурьших уeд Шивэй овгууд нь Зурчидуудийн албат байсан бєгєєд Зурчидууд Монголын хязгаарыг Найман, Хэрэйд, Татар гэсэн гурван єорийн харьяллын улсуудаараа дамжуулан захирч байжээ.
Туухэнд бичсэнээр Мэнгу омгийн Боржигон овгийн хумуус Хабул-хан аар удирдуулан бослого гаргасан байна. Тухайн уeд ємнєт Хятадын Сонг улстай дайтаж байсан Зурчидийн хаан элч илгээж Хабуул хааныг хоёр ч удаа дуудсан боловч Хабуул хаан ул тоов. Зурчин хаан гэнэрал Ху Шахуг их цэргийн хамт илгээсэн боловч Хабуул хаанд ялагдсан байна. Алтан улсын хаан Шизон нас барж тууний ач хуу нь гэнэрал Вузу-тэй хуйвалдан eeрийн нагац Далайг хороов. Далайн бух л ах дуу нар Мэнгу хумуусийн хаан Хабуул руу зугтан очсон байна. Байдал иймд хурсэн тул Алтан улсын хаан ємнєд Сон улстай хийж байсан дайнаа зогсоож Мэнгу руу анхааралаа хандуулах шаардлагатай болжээ.
Мэнгу нартай байлдаад амжилтийг эс олсон Зурчидууд тэдэнтэй гэрээ байгуулж улмаар Хабуул хааныг Монголчуудын хаан хэмээн хулээн зєвшоорч хаан цолыг олгосон байна. Хабуул хааныг нас барсаны дараа Мэнгу хумуус нэгдмэл байдлаа алдсан гэдэг. Хабуул хаан нас барахдаа єорийн дуу Амбагай-г хаан болгожээ. Тэр уeд Мэнгу хумуус Татаруудтай дайнтай байж. Татарууд худ ураг барилцая хэмээн заль хэрэглэн Амбагай хаан, мєн Хабуул хааны том хууг бариж аван Зурчидуудэд тушаан цаазлуулсан байна. Ууний дараа Хабуул хааны дєровдугээр хєвуун Хайду Зурчидуудээс єшєє авахийг ургэлжлуулж Хайду хаан ширээгээ єорийн ахын гуравдугаар хєвуун Eсугэй (Юань улсын туухэнд бичсэнээр Чингис Хааний эцэг Eсугэй нь Хабуул хааний тав дах уэйин хун бєгєєд Хаан Хун хэмээн нэхэмжлэн нэрлэжээ). Eсугэй Татаруудаас єшєє авч Татарын нэгэн толгойлогч Тэмуужин хэмээгчийг алсан ба тэр уэд тєрсєн хуугээ мєн Тэмуужин хэмээн нэрлэжээ. Эсугэй нь Хиад Боржигон овгийн толгойлогч байсан ба манай эриний 1175 онд Чингис хааныг 12 настай байхад Татаруудад хорлогдон нас баржээ. Хиад хумуус Тэмуужинг єєрийн толгойлогчоо гэж узсэнгуй харин тууний садангийн нэгнийг сонгоод Тэмуужинг гэр булийнх нь хамт орхиод нууж явсан байна. Есугэйн бух ах дуу нар нь Тайчуут овгийнхонтой нийлэн оджээ. Гэсэн хэдий ч 13 зууны эхэн гэхэд Чингис хаан Хиад, Татар, Мэргэд, Хэрэйд, Найман гээд Турэг-Монгол бух л овог аймгуудийг нэгтгэж чадсан юм.
Монгол Домог
Домогоос узэхэд Мэнгу Шивэй омгийн хумуус хєрш зэргэлдээх овгуудтай дайтан ялагдаж цєєн хэдэн хун амид улдээд Эргэнэ-хан хэмээх ууланд зугтаан хоргодожээ. Хи-ян хэмээх нэгэн ухаалаг эр улдсэн хумуусийг удирдан (Хиад хэмээх нэр нь Хи-ян гэсэн угнээс уусэлтэй аж) явж нэгэн тємєрийн худэрийн уурхай олжээ. Тэнд тємєр боловсруулан амьдарч байсан бєгєєд Эргэнэ-хан уулаас гарч явах замийг ч мєн олжээ. Хи-ян аас хойш 12 уэйин дараа Алунгоо хэмээх эхнэртэй Добун мэргэн гэж хун байдаг. Добун мэргэнийг нас барсаны дараа Алунгоо хан тэнгэрийн гэрэл туяаг биeдээ шингээн жирэмсэлж 3 хуу тєруулсэн аж. Тэр гурван хуухдийн нэг нь Боданчир нэрт хєвуун бєгєєд, Боданчир улаан хурэн нудтэй бусад ах нартайгаа харицуулахад єєр саарал єнгийн нудтэй байжээ. Боданчир єєрийн 4 ах нарын хамт Жачиву овгийг дайран Бор Хадун хэмээх бусгуйг булаан авч эхнэрээ болгожээ. Боданчирын ач нарын нэг нь Монолун хэмээх эхнэртэй байсан ба 9 ховуунтэй байжээ. Монолун нь ааш зан шируун авир муутай бусгуй байгаад нэгэн удаа хєрш Жалайр овгийн хуухдуудээс тэргээр дайран алжээ. Жалайр овгийнхон хариу дайран довтолж Монолуний хeвгуудийг алж устгасан ба Хайду хэмээх ганц хєвуун нь амьд улджээ. Хожим нь Хайду Жалайр овгийнхнийг дарж Монгол хумуусийн толгойлогч нь болон гарч ирсэн байна. Хабуул хаан нь Боданчирын 5-р уe ажээ.
Чингисийн Монголууд Єєрсдийгєє “Татар” хэмээн нэрлэдэг байсан нь
Суулийн уeйин эрдэмтэдийн узэж буйгаар Чингис хааны уeйин Монголчууд єєрсдийгєє Татар хэмээн нэрлэдэг байсан аж. Харин Хубилай хаан Монголчуудыг “Мэнгу” бую Монгол гэж албан ёсоор нэрлэх болсон байна. Чингис Хааны уeд Монголчууд нь Тайчууд, Журхин, Хонгарид, Ойрад гэсэн тус тусдаа овог аймгуудаар нэрлэгдэн явж байжээ. Гэхдээ Чингис хааны угсаа нь Хиад аймгийн салбар болох Боржгин овгоос ууссэн байна. Хонгарид овгийнхны Монголчуудийн дунд эзлэх байр суурь онцлогтой бєгєєд энэ нь Eсугэй баатар Єлун-ийг Хонгарид овгийнхноос хулгайлан эхнэр болгон авсантай холбоотой аж. Юан гурний ордны хуулинд Монголын хаадууд зєвхєн Хонгарид аймгаас хатан авах ёстой хэмээжээ. Сонирхолтой нь Хитан аймгийнхан мєн Зурчидуудийн дунд ч бас Хонгарид гэдэг нэр хэрэглэгдэж тийм нэртэй овгууд ч байжээ.
Єєр нэг сонирхолтой зуйл бол Туухч Луу Симианий узэж буйгаар Чингисийн Монголчууд нь Дадан (Турэгийн Шатуо овгийн хумуус) Шивэй овгийнхний холимог хумуус гэж узээд энэ нь Монгол Турэг хоюулаа єєрсдийнхєє євєг дээдсийг чононоос гаралтай гэдэг нэгэн домогтой холбоотой аж.
Турэг Монголын Овог Аймгууд
11-12 дугаар зууны уэд Тєв азын єндєрлєгийг хэл соёл гарал угсааний хувьд тєс бухий хумуус эзэгнэж байжээ. Эдгээр нь бол ундсэндээ Монголчууд байсан юм. Ерєнхийдєє Монголчууд, бас тэдэнтэй ойролцоо угсааны Татарууд хойд болон зуун талаар нь суурьшсан байв. Харин Турэгууд (зарим Турэгууд тэр уeд єрнєд Ази, зуун ємнєд Eврєп-д нууж оччоод байв) баруун болон баруун ємнєдєд, Тангадууд Шинжаан, Гансу болон одоогийн Євєр Монголын баруун талаар нутаглаж байв. Тэр уeд байсан Ляо улс нь харин олон ундэстнээс бурдсэн байв. Хитангууд нуудэлчин хэв шинжээ алдаж эхлээд байв. Гансу болон Шинжааны зуун захаар Тангадууд єєрийн гурэн баруун Шиа улсийг байгуулж, Шинжааний хязгаар нь Уйгаруудийн мэдэлд байв. Унэндээ Турэг Монгол угсааны овог аймгуудийн ялгааг гаргахад бэрх болоод байв. Монгол нутагт байсан овог аймгуудын зарим нь Турэг (Кыргыз, Хэрэйд, Уйгур), зарим нь Монгол (Ойрат, Татар), зарим нь Турэг-Монголын холимог (Найман Мэргэд).
Найман
840 онд Киргизууд Хуйхэ бую Уйгаруудийг ялахад Монголын хойд хязгаарт Найман хэмээх хумуус улдэн хоцорсон бєгєєд, Киргизуудэд дагаар орсон юм. Найман гэдэг нэр нь Монгол уг, Турэгийн “Сакиз Огуз” бую Найман Огуз хэмээх хэсэг булэг хумуусийг нэрлэсэн нэр аж. Энэхуу Сакиз Огуз бую Найман Огуз нь бур 8-р зуунд ч сонсогдож байж. Эртний Огуз Турэгууд нь Анатолиа руу нууж одсон аж.
Цаг хугацааны уртад Найман аймаг хучирхэгжиж Киргизуудийг Eниссэй мєрєн луу шахаж Хэрэйдуудйиг Иртиш мєрєн Алтайн нуруунаас хєєн зуун зугт Манжуур луу турэв. Энэ хєдєлгєєн нь ундсэндээ Хитангуудыг Хятадын хойд руу ойртуулж 907-1125 онуудад Ляо гурнийг байгуулахад хургэжээ. Наймангууд нь ємнєд хєрш Уйгаруудаас буддийн шашин, мєн бичиг усгийг нь авсан аж. Наймангууд нь Турэг угсаатай гэж уздэг боловч он жилийн уртад тэдний амьдралын хэв жаяг, зан заншил нь Монгол болон хувирсан юм. Наймангууд суулдээ Нэстєриан Христ-ийн шашнийг шутэх болсон. Чингис хаан Наймангуудаар дамжуулан Уйгар усгийг ач хэрэглэн соёлжиж иргэншижээ (?).
Хэрэйд
Хэрэйд аймаг нь Орхон голын бэлчирээр Найман аймгийн зуун талаар нутагладаг байжээ. Хятадын эрдэмтэн Хэрэйдуудйиг Монгол гаралтай хэмээх боловч, Рашид ад-Дин Уйгар Киргизийн адил Турэг гаралтай гэж узжээ. Киргизийн гол овог нь Кирай нэртэй аж. Хэрэйдуудэд байдаг Монгол зан уйл шинж тэмдэгуудйиг Паул Рачнэвскийн тайлбарлахдаа Баруун Ляо улсын Хятан овгийн хумуустэй ихэд холилдсон гэж узжээ.Христийн Нэстoриан шашинтай байсан ба Тоорил хааний аав, євог эцэг нь Маргус (Маркус), Киракуз (Кыриакyс) гэсэн Латин нэруудтэй байжээ.
Мэргэд
Байгал нуурын урд захаар Сэлэнгэ мєрний бэлчирээр нутагтай байсан аймаг. Ан гєрєє, хийж загасчилан амьдардаг байжээ. Тахо Зонгы, Рашид ад Дин хоёр Мэргэдуудйиг Монгол гаралын хумуус гэсэн байхад бусад эрдэмтэд тэднийг Турэг угсааны улс гэжээ.
Татар
Тэр уeд байсан Татар аймгуудыг Зурчэн (зарим тохиолдолд Монгол гэж узжээ) гаралтай аймаг Хєлон Буйр хавиар нутаглаж байсан хучирхэг аймаг гэжээ. Зурчидууд Татаруудаар дамжуулан Монголын бусад овог аймгуудийг захирдаг байжээ.
Домогт eгуулсэнээр Монголын Амбагай хаан єорийнх нь eвчтэй хургэний биeйиг анагаахаар очсон Татарын бєєг алсан аж. Татарууд Амбагай хааныг охинийг чинь бэр болгоe хэмээн хуурч аваачаад барьж авчээ. Амбагай хааныг суллуулахаар нэхэж очсон Хабуул хааны том хууг ч бас барьж аваад хоюуланг нь Зурчидуудэд тушааж модон илжигэнд хадуулан алсан аж. Гэхдээ Татарууд энэ муухай хэрэгийг уйлдсэнийхээ тєлєє суулд нь аймшигтайгаар хохирсон юм. 1195 онд Татарууд Хонгирадыг дайлж олсон олзнийхоо улмаас єєрийн хамсаатан Зурчидуудтэй дайтах уeйиг ашиглан Тэмуужин Татаруудыг дайлаар мордсон юм. 1202 он Тэмyyжин тэднийг дахин дайлаар мордож бух эрчуудйиг нь толгой дараалан хядаж эмсуудйиг нь боолчлон авчээ.
Ойрдууд
Ойрдууд ойн булгийн хумууст багтдаг байжээ. 1201 онд Ойрдууд Жамухтай нийлэн Тэмуужин Ван хаан Тоорил нарын эсрэг дайтжээ. Жамухыг ялагдсаны дараа Ойрдууд Найманы талд орж Тэмyyжинтэй дахин байлдав. Найман ялагдаж Тэмуужин Ван хаан хоёр хоорондоо даитахад Ойрдууд Хэрэйдуудтэй нийлж Монголын эсрэг байлджээ. Оросын эрдэмтэн Владимирцов болон Рашид ад Диний узэж буйгаар ойн иргэд талын иргэд гэсэн тийм тодорхой зааг тухайн уeд байгаагуй учир нь овог аймгуудын дайн тулаанд хэн дийлдсэн нь ойруу зугтаан амь зогоож, дийлсэн нь мал хєронгийг нь аван тал хээрээр нутагладаг байсан ба овог аймгууд ээлжлэн ялалт байгуулдаг байсан гэжээ. Хэдийгээр чухам ямар холбоотой нь тодорхой бус боловч Ойрадуудыг Хонгаридуудтай ойр тєрол гэжээ.
Боржигон Oвог ба Hуд Усний Єнгє
Боржигoн овог нь Хиад аймгийн нэг салбар аж. Зурчидууд ч мєн Хиад аймгаас гаралтай юм. Паул Рачнэвскийн узэж буйгаар Добун мэргэнийг нас барсний дараагаар Алунгоогоос тєрсєн хуухдууд нь Киргиз хуний ур хуухдууд байж болох бєгєєд тэр уeйин Киргизууд нь улаан ус ногоон нудтэй eндор нуруутай хумуус байжээ. Киргизууд мєн баруун Хунну-гийн Жианкин овгийн хумуусээс уудэлтэй. Хятадийн туухчид узэхдээ хар ус хар нудтэй хумуус нь Хятадууд Хунну-гийн Жианкин аймгийнхантай хийсэн дайны уeд Хунну-д олзлогдсон Хятад гeнeрал Ли Линг-ийн ур сад гэдэг. Киргиз хумуус хар ус, хар нудтэй хумууст дургуй мууд уздэг байсан ч хэдэн зуун жилийн дараа яг л нєгєє дургуй хумуус шигээ дур тєрхийг олж авчээ. Хятадын туух сударт бичсэнээр Монголчууд улаан-хурэн єнгийн нудтэй хумуус байжээ.
Хэнтий аймгийн Хэрлэн Баян Улаан дах Боржигон овгийн малчин айлын охин.
Монголчууд, тэр тусмаа Боржигон овгийнхон улаан хонгор шар ус, єнгєлєг (ногоон болон саарал) нутдэй байсан тэр гeнeтикийн онцлогоо одоо ч хадгалсаар байгаа бололтой.
Жалайр
Турэг угсааний овог гэж уздэг. Эрт уeд Боржигид овгийнхонд олзлогдон алба бариж явсан ба Монгол овгийн Монолун хэмээх эмэгтэйн эзэмшил руу дайран тэр бусгуйн найман хeвгуудийг алж ганцхан Хайду хэмээх хeвгуун амьд улджээ. Хожим нь Хайду Жалайр овгийнхнийг ялж єєрийн албатаа болгосон ба туухэнд Монгол овгийнхонтой салшгуй холбоотой явж ирсэн. Мухулай жанжинг Жалайр овгийн хун байсан гэдэг.
Журхин
Хабуул хааны ахмад хуу Охинбархагийн хуу Сорхату-журхинээс Журхин овог уусчээ. Нууц товчоонд гардаг найрны уeэр болсон зодооны гол баатар бєх Бури нь Журхин овгийн хун байсан юм. Татартай хийсэн дайны уeд Тэмуужин Журхин овгийнхнийг дуудаад 6 єдєр хулээгээд хариу авч чадалгуй тулалдаанд явсан юм. Мєн Найманууд Тэмуужиний овгийг довтлон дээрэмдэх уээр Тэмуужин єєрийн 60 хунийг илгээж Журхинээс хуч гуйсан боловч Журхинууд 10 хунийг нь алаад улдсэн хумуусийх нь хувцасыг тайлуулан доромжилсон аж. Тууний улмаас Тэмуужин 1196-1197 онуудад Журхиний эсрэг дайлаар мордон дарж Бури-г єорийг нь ч алсан юм.
Вангу
Найманууд Тэмуужйнтэй дайтах уээр Цагаан хэрэм Зурчидийн ойролцоо байсан Вангу овгийнхонд элч илгээж холбоотон болох хусэлт тависан боловч Вангу толгойлогч элчийг баривчилж аваад Тэмуужйнд тушаажээ. Тэмуужйн Найманийг довтолох уеэр Вангу-гийн толгойлогч нь холбоотон болж оролцон юм. Эдгээр хумуус Монголчуудаас нэлээд єєр хумуус байсан ба эртний Шатуо Турэг гаралын хумуус гэж уздэг аж.
Жадран овгийн Жамух ба цусан тєрєлийн ах дуус
Жамух Тэмуужин хоёрын эхний тулаанд унэндээ Жамух ялсан аж. 1196 оноос Тэмуужинг ахин сэхэж ирэхээс ємнєх 10 жилийн туух туухэнд бичигдээгуй иржээ. Туухчид Жамухтай хийсэн тулалдаанд ялагдсан Тэмуужин Зурчидийн нутагт хоргодож 10 жилийг єнгєрєєсєн гэж уздэг аж.
Тайчууд
Тайчууд нь Хиад овгийн салбар бєгєєд Амбагай хааны уeд Тайчууд хэмээх нэрийг авсан бололтой. Боржигон Тайчууд хоёр овгийн хоорондын тэмцэл нь Eсугэй баатарыг нас барсаны дараагаас эхэлсэн. Зарим эрдэмтэд Єлун ужин бэлэвсэн хоцроод уламжлал ёсоор Eсугэйн дуу нарын нэгтэй суух байсанийг эсэргууцсэнээс уудэлтэй гэжээ. Тэгээд л хэдэн жоохон хуухдийн хамт нутаг дээрээ хаягдсан аж. Тайчууд нь Жамуха Тэмуужйн хоёрын тэмцэлийн уeд Жамухын талд зогссон гол овог юм. 1200-1201 онуудад Тэмуужин Жамухыг дарах уeдээ мєн Тайчуудийг устгасан юм. Шийдвэрлэх тулаан Халх голын ойролцоо болсон бєгєєд Тэмуужин Тайчуудын эр хуйстэйг нь хядаж эмс охидыг нь олзлон авчээ.
Монгол Буюу Мэнгу Хэмээх Нэрний Талаар
Хятад эрдэмтэдийн узэж буйгаар Чингис хааны уeд Монголчууд єєрсдийгєє Монгол гэж нэрлэдэггуй байжээ. Тэр ч буу хэл тэр уeйин Монголчууд, Зурчидууд тєрсєн он сар, нас суудэрээ мэдэдгуй байв. Монгол гэдэг нэр нь хожим Хубилай хааны уeд албан ёсоор хэрэглэгдэх болсон аж. Хубилай хаанаас хойшхи туухчид “Хамаг Монгол Тайчууд” хэмээн нэрлэх болсон байв. Тухайн уeд Монголчууд нийтдээ єєрсдийгєє Татарууд гэдэг байсан ба овог аймгууд тус тусдаа Тайчууд, Журхин, Хонгарид, Ойрад гэж нэрлэгдэж байжээ.
Хятадын туухийн эх сурвалжуудад бичсэнээр Мэнгу Шивэй овгийн нэр Тан улсын уeд 907 онд анх тэмдэглэгдсэн байв. Хятад хэлэнд утгын хувид аймшигт араатан, хуний махаар хооллогч гэсэн утгийг илтгэдэг аж. Монгол хэлэнд бол харин Мєнгє (Silver) гэсэн утгийг илтгэдэг аж. Тэр уeд улс гурнууд янз бурийн мeталлуудын нэрийг их авдаг байж. Зурчидийн Алтан улс, Монгол Мєнгєн улс гэх мэт. Єєр нэгэн сонихолтой баримт гэвэл Тэмуужйн болон тууний зарим дуу нарын “Тэ” эхлэлтэй нэр юм. Хятад хэлэнд “Тиэ” гэдэг нь тємєр гэдэг утгатай. (Орчуулагчийн зугээс нэмэж хэлэхэд, Тємєр гэдэг уг нь Турэг хэлэнд ч ойролцоо дуудлагатайгаар ижил утгийг илтгэдэг)
Орчуулагч: Нийтлэлээс гарсан ажиглалтууд
Нууц Товчоонд eгуулсэнээр Тэмуужин Жамух хоёрийн эхний дайнд Тэмуужинг ялсан хэмээн eгуулдэг аж. Гэтэл бусад эх сурвалжуудаас узэхэд уг тулаанд Тэмуужин ялагдаж 1196 оноос Тэмуужинг ахин сэхэж ирэхээс ємнєх 10 жилийн туух туухэнд бичигдээгуй иржээ. Энэ 10 жилийн туух чухам юг огуулэх бол? Энэ уэд Тэмуужин хаа юу хийж явсан бэ? гэсэн асуултууд нь олон туухчидийн сонирхолийг татаад байгаа юм. Нэгэн Хятад эрдэмтэн таамаг дэвшуулэхдээ Тэмуужинг Хятадад (Зурчид Манжид) олзлогдон 10 жилийг єнгєрєєсєн гэжээ. Энэ нь ямар ч эх сурвалж баримтгуй, таамаг тєдий юм. Оросууд энэ таамагт ундэслэн бур кино хийж байгаа сурагтай байсан.
Миний бодлоор бол энэ нь ягаад ч бодит байдалд нийцэхгуй. Агуу их зєн билэг совинт тэр хун эртний заналт дайсан, цусан єшєєт (хэдийгээр гарал уусэл ойролцоо ч гэсэн) Зурчидуудэдээс оргонол гуйж очно, (Амбагай хааны туух) тэгээд бур амьд гарна гэж найдаж байсан гэж уу?
Хэрэвээ унэхээр Жамухад ялагдаад хэн нэгэнээс оргонол гуйх байсан бол Тэмуужин дээр дурдсан харицаа сайн байсан цусан ах дуу (Боржигон овгийнхний Хєх чонын домогоос ундэслэн гарал уусэл нэгтэй гэж уздэг) хэмээх Шатуо Турэг гаралын Вангу аймгийнхан дээр л очих байсан байх. Энэ ч утгаараа Вангу аймгийнхан Тэмуужинтэй дайтахад тусламж гуйсан єєр нэг Турэг аймаг Наймангуудад биш харин эсрэгээр Тэмуужйнд єєрт нь тусалж цэрэг гарган Найманг дайлж байсан аж.
Монгол овгуудын хоорондын дайн хамгийн хунд нь
Туухээс узэхэд Монгол овог аймгуудын хоорондоо хийсэн дайн тулаан нь Тэмуужингийн хувьд хамгийн шируун нь байжээ. Боржигон овгоос салан тусгаарлан Тайчууд хэмээх нэрийг авсан Тэмуужингийн уeэлуудтэй хийсэн тулаан Тэмуужингийн хувид хамгийн хунд нь байсан юм. Их хааны амьдаралдаа хийсэн тулаануудад ялагдсан нэг тохиолдол нь энэ л боловуу.
Ойрдууд хэмээх энэ аймгийн талаар бас л дурдахгуй єнгєрч болохгуй бололтой. Хэдийгээр Монгол гаралтай гэж буй боловч Ойрдууд Тэмуужинд бур мєсєн дарагдаж дагаар ортлоо Монголчуудын хийсэн бух л тэмцлийн эсрэг тулалдаж байжээ. Эх сурвалжид дурдсанаар Ойрдууд анхлан Мэргэдуудтай хамсаж дараа нь Жамуха болон Тайчуудтай нийлэн Тэмуужингийн эсрэг дайтаж, Жамухийг дарагдамагц Наймангуудын талд орон дайтаж, Найманг дарагдамагц, Хэрэйдйин талд орон Чингис хаантай дайтаж ялагдаж байсан байна.
Монголчууд гэж хэн бэ?
Туухэн эх сурвалжууд, гeнeтиг, амьдралын хэв заншил, хэл соёлоос авч узвэл Монголчууд нь Тєв Азын нуудэлчин аймгууд болох Турэг, Манж Зурчин аймгуудийн аль алинтай нь ижил тєстэй хэв шинжийг агуулсан улс бололтой.
Хєх чоно Гоо Маралын домог гарал уусэл нь зєвхєн Турэг гарлын тодорхой овгуудад (Киргиз болон дээр дурдсан Шатуо Турэг) байдаг аж. Саяхан би нэгэн Киргиз хунтэй ярилцаж байхад тэрвээр Киргизууд нь хэдийгээр Хасагуудтай хэл ижил боловч гарал угсааны хувид Монголчуудтай илуу ойр гэж уздэг талаар яриж байсан юм. Харин хэл заншилын хувьд Монголчууд Зурчидуудтэй илуу ойр. Тэр ч байтугай зарим овог аймгуудын нэр нь ижил. Манжын турэмгийллийн уeд ч Манжын хаадууд Монгол эхнэр авах, Монголын талаар баримтлах бодлого нь харицангуй эeрэг байснийг хулээн зєвшєєрєх нь унэнд нийцтэй боловуу. Нэмээд хэлэхэд Амeрикт дээр уeд Хятадаас цагаачилж ирсэн єєрийгєє Манж гаралтай гэдэг нэгэн настай эмэгтэй надтай уулзаж ярилцахдаа Манж Монгол хоёрын ойр тєрєл гарлын талаар ярьж байж билээ.
Энэ талаар олон зуйлийг дурдаж болох боловч бусад хумуусийн бодол санаа туухэн эх сурвалжуудын талаар эхэлж сонсох нь зуйтэй боловуу гэж бодов.
Цувралын I хэсэг:
Монголын Туух Хятад Эрдэмтний Нудээр I - "Монголчуудын Гарал Угсаа: Хятад Эрдэмтний Тайлбарлах нь"
Ашигласан эх сурвалж матeриалvvд:
Paul Ratchnevsky "Genghis Khan: His Life And Legacy" English version
Хятадын Ундэстнvvдйин Туух Гарал Уусэл
Library of Congress Counry Studies: Mongolia
Sam Huoston State University
Subscribe to:
Posts (Atom)