Шатахууны төрлүүд

Ерөнхий ойлголт:
Анхны дотоод шаталтын хөдөлгүүрүүд бий болсноос өнөөг хүртэл автотээврийн хэрэгслийн хэрэглэх үндсэн бүтээгдэхүүн нь нефть боловсруулалтын бүтээгдэхүүнүүд болох бензин, дизель түлш байсаар ирсэн юм. Эдгээр шатахуунууны төрлүүд нь нүүрс төрөгч болон түүний ашиглалтын чанарыг сайжруулахад зориулагдсан нэмээсүүдээс бүрддэг. Бензинд 30-200 градуст буцалдаг нүүрстөрөгч ордог харин дизель түлшинд 180~360 градуст буцалдаг нүүрстөрөгч ордог. Шатахуун үйлдвэрлэх нь нефть болон нефть бүтээгдэхүүнийг боловсруулах иж бүрэн технологийн процессийг шаарддаг.
Бензин
1. нефтийг боловсруулах.
2. байгалийн хийг шатаах.
3. хатуу биет шатахууныг боловсруулах.

Нефтээс боловсруулан гаргасан бүтээгдэхүүнийг дахин боловсруулах замаар (жишээ: нь Мазут) гаргасан 35~200*С-ийн температурт буцлах чадвартай химийн олон бүтцэт нүүрстөрөгчийн хольцтой бүтээгдэхүүн юм.
Бензиний гол чанарын үзүүлэлт нь детонацид тэсвэртэй байдал болоод түүний найрлага байдаг. Хөдөлгүүрийн детонацгүй ажиллагаа нь шаардлагатай детонацийн тэсвэртэй бензин хэрэглэсэнээр хангагддаг. Нүүрстөрөгчийн бүтцийг өөрчилснөөр өөр өөр детонацийн тэсвэртэй бензин гаргаж авч болдог. Энэ нь октаны тоогоор тодорхойлогддог (ОТ). Октаны тоо гэдэг нь бензиний детонацийн эсрэг тэсвэрт байдлыг тодорхойлох тоо юм. ОТ их байх тусам бензиний детонацийн эсрэг тэсвэрт байдал нь их байх болно. ОТ-г тодорхойлох 2 арга зам байдаг:

1. Шинжилгээний
2. Моторны

Шинжилгээний аргаар тогтоосон октаны тоо моторны аргаар тодорхойлсноос илүү байдаг. "А" үсэг нь тус бензин автомашинд зориулагдсан болохыг илэрхийлнэ. Ард нь дагалдах тоон үзүүлэлт нь октаны тоо юм. "А" үсгийн дараа "И" /Исследовательский/ үсэг байвал энэ нь октаны тоог шинжилгээний аргаар тодорхойлсон болохыг илтгэнэ. Хэрэв "А" үсгийн дараа "И" үсэг байхгүй бол октаны тоог моторын аргаар тодорхойлсон болно.

Оросын стандартаар дараах бензиний маркууд зөвшөөрөгдсөн болно: А-76, А-80, АИ-91, АИ-92, АИ-93, АИ-95, АИ-98.
Хөдөлгүүрийн октаны тоонд тохирох шаардлагыг хангах гол үзүүлэлт бол түүний шахалтын зэрэг юм. Хөдөлгүүрийн шахалтын зэргийг өсгөх нь түүний техник-эдийн засгийн болон ашиглалтын үзүүлэлтүүдийг дээшлүүлдэг. Үүний зэрэгцээ хүчин чадал ихсэж шатахууны зарцуулалт багасдаг. Шахалтын зэргийг ихэсгэх тусам илүү октаны тоо ихтэй бензин хэрэглэх шаардлагатай. Хөдөлгүүрийн детонацгүй ажиллагааг хангахын тулд хэрэглэж буй бензиний октаны тоо болон шахалтын зэрэг хоёр хоорондоо уялдаатай байх ёстой. Гэвч шаардлагатай октаны тоо зөвхөн шахалтын зэргээс шалтгаалаад зогсохгүй бас шаталтын камерын хэлбэр, тахир голын эргэлтийн дээд хэмжээ, хөдөлгүүрийн халалт болон бусад шалтгаанаас үүдэлтэй байж болно. Тиймээс шахалтын зэрэг нь 1~2 нэгжээр ялгаатай хөдөлгүүрүүд байдаг. Эдгээр хөдөлгүүрүүдэд нэг төрлийн бензин ашиглах шаардлагатай. Бензиний детонацийн эсрэг тэсвэрт байдлыг сайжруулахын тулд түүний орц найрлаганд бага хэмжээний антидетонатор бодис нэмдэг.
Бензиний хиймийн бүтцээс шалтгаалж хөдөлгүүрийн асалт, хөдлгүүрийн тэжээлийн систем дэх ууршилт, халалт, эдийн засгийн үр ашиг, ашиглалтын хугацаа г.м зүйлүүд хамаарна.
Бага температурт буцлах чадвартай бензин нь хөдөлгүүрийг хурдан хугацаанд асахад чухал үүрэг гүйцэтгэдэг боловч хөдөлгүүрт ууршилт бий болгох, карбюраторыг хөлдөөх мөн ууршиж хорогдох уршигтай. Оросын стандартын дагуу бензинд давирхай (0.05~0.10%), Бохь (30~100мг/л) агуулагдсан байхыг тооцоолсон байдаг. Эдгээр нэмээсүүд нь хөдөлгүүрт бохирдолт болон зэврэлт үүсгэдэг. Мөн стандартын дагуу бензинд ус, механик хольц, зориулалтын бус уусмал холихыг хориглоно.

Дизель түлш

Дизель түлш (ДТ) нь хоёр төрлийн хольцоос бүрддэг:
1. шатамхай чанартай шингэн буюу цетан.
2. шатамхай чанар муутай метилнафталин.

Дизель түлшний ашиглалтын гол үзүүлэлтүүд бол түүний шатамхай чанар болоод шахагдах чанар хоёр юм. Цетаны тоо бол дизель түлшин дэх цетан, метилнафталины эсрэг агуулагдах харьцааны процентон хэмжүүр юм. Цетаны тоо нь шатахууны өөрөө шатах чанарыг тодорхойлно. Цетаны тоо их байх тусам шатахуун улам сайн өөрөө шатах чадвартай болдог бөгөөд хөдөлгүүрийн асалт сайжирдаг. Цетаны тооны тохиромжтой хэлбэлзэл бол 45~50 нэгж байдаг.
Хэрэв цетаны тоо 45-аас доош байвал дизель их хатуу зуунга ажиллах болно. Харин 55-аас дээш байвал шатахуун агаартай сайн холилдож амжилгүй хурдан шатдаг. Энэ тохиолдолд шатахууны зарцуулалт ихэсдэг.
Шахагдах чанар нь банкнаас цацагч форсунк хүртэл дизелийн системээр шилжих чадварыг тодорхойлно. Шахагдах чанар нь хэрэглэж буй дизель түлшнээс шалтгаална. (булингартах температур, шүүгдэх дээд температур, царцах температур, механик хольц байгаа эсэх).

Шүүгдэх дээд температур (Тф-предельная температура фильтруемости) гэдэг нь шатахуун тодорхой нөхцлүүдэд хөрөхдөө шатахууны тусгай шүүлтүүрээр орохоо байх температур юм.
Булингартах температур (Тп-температура помутнения) гэдэг нь түлш хөрөх процессдоо тунгалаг байдлаа алдах температур юм.
Булингартах температур Шүүгдэх дээд температуртай ойролцоо. Булингартах нь шатахууны шүүлтүүрийг бөглөх магадлалтай. Тиймээс дизель түлш ашиглах температур булингартах температураас илүү байх ёстой.
Царцах температур (Тг-температура застывания /гелеобразования/) гэдэг нь дизель түлш хөрөх процессийн явцад 45 градусын налуу байрлуулсан тусгай төхөөрөмжид түлш 1 минутын туршид хөдөлгөөнгүй байхыг хэлнэ. Энэхүү үзүүлэлт нь дараах байдлуудыг үнэлэхэд тус болдог: цэнэглэх, тээвэрлэх мөн хасах хэмийн нөхцөлд шатахууныг асгах, шилжүүлэх боломжууд. Дизель түлш хэрэглэх хамгийн доод температур түүний булингартах температураас 3~50C-аар дээш байх ёстой гэж үздэг. Мөн гаднах орчны температур царцалтын температураас 10~150С-р дээш байгаа тохиолдолд дизель түлшийг хэвийн хэрэглэж болно.

Дизель түлш ашиглалтын нөхцлөөс хамааран 3 төрөл байдаг:

1. Зуны 00С–с дээш температурын нөхцөлд.
2. Өвлийн
a. хөнгөн уур амьсгалтай бүс нутагт ашиглах -20С-с доош
b. хүйтэн уур амьсгалтай бүс нутагт буюу -30C доош хэмийн нөхцөлд ашиглагдна.
3. Арктикийн -45C хэмээс доош хүйтний нөхцөлд.

Дизель түлш бензинтэй адил тодорхойлох тэмдэгтэй байдаг.
1. Зуны дизель түлшний тэмдэглэгээнд давирхайн орцын хэмжээ болон асалтын температур ордог. Жишээ нь: Л-0.2-40 гэдэг нь давирхайн агуулагдах хэмжээ 0.2 харин асах температур нь 40С гэсэн үг юм.
2. Өвлийн дизель түлшинд давирхайн агуулагдах хэмжээ болон царцалтын температур ордог.Жишээ нь: 3-0.4-35 гэдэг нь давирхайн хэмжээ 0.4% харин царцалтын температур -35С гэсэн үг юм.
3. Харин арктикийн түлшний тэмдэглэгээнд зөвхөн давирхайн агуулагдах хэмжээ л байдаг.
Дизель түлшинд давирхайн агууламж их байх тусмаа хөдөлгүүрийн төмөр эд ангиуд зэврэх, бохирдох магадлалтай. Тиймээс гадаадын орнуудад давирхайн агуулагдах хэмжээнд хатуу хяналт тавьдаг.

Бусад шатахууны төрлүүд

Байгалийн хий, нүүрс төрөгчийн хий, спирт, синтетик шатахуун, ус төрөгч ба бусад. Эдгээр шатахууны төрлүүд нь энгийн нефть шатахуунтай харьцуулбал давуу тал ч олон бий мөн сул талууд ч бишгүй их бий.